Microsoft Word Xitoy tilida vaqt kategoriyasi

1.  Bir vaqtda yuz berishni ifodalovchi ergashgan qo‘shma gaplar va 

ularni shakllantiruvchi konstruksiyalar tahlili 

Xitoy tilining lug‘at boyligi juda boy bo‘lib, bu til nafaqat leksik 

birliklarga, balki jumla modellariga ham boydir.  

Jumla modeli (

句型  jùxíng,  语型  yǔxíng) – bu zamonaviy xitoy tilida 

ob’yektiv mavjud bo‘lmish muhim ifoda vositasidir. Har bir jumla modeli 

o‘zining turg‘un qismi va o‘zgaruvchi qismiga ega.  

Jumla modeli shaklini xuddi romga o‘xshatish mumkin: ayrim o‘rinlari 

turg‘un so‘zlar bilan egallangan bo‘lsa, ayrim o‘rinlari bo‘sh bo‘ladi. Ana shu 

bo‘sh o‘rinlarga mos tarzda leksik birliklarni joylashtirish kerak bo‘ladi.  

Masalan, “

一....就....” yī...jiù..., “即使...也...” jíshǐ...yě..., “直到...为止...” 

zhídào...wéizhǐ.... va h.k.

106

   

Xitoy tilida jumla modeli, jumla shaklini ayrim tilshunoslar “

语 型 ” 

yǔxíng (til shakli, modeli), ayrimlar “

固定格式” gùdìng géshi (turg‘un shakl)

107

, 

yana ba’zilar “

固 定 结 构 ”  gùdìng jiégòu (turg‘un konstruksiya)

108

 deb 

nomlaydilar.  

O‘zbek xitoyshunosligida esa ushbu grammatik atamaning ko‘rsatilgan  

aynan uchinchi nomlanishi qabul qilinib, grammatik qoidalarda “konstruksiya” 

tarzida mustahkamlanib qolgan. 

                                                            

106

张卫国。现代汉语实用语型 --- 准确理解、自由表达的新途径。- 北京：中国人民大学出版社，1992。

“序”第 IV 页。 

107

朱庆明。现代汉语使用语法分析（下册）。- 北京：清华大学出版社，2005。第 66 页。 

108

汉语新目标 （第三册）。 - 北京: 教育科学出版社, 2004。第 117 页。 

---

65 

 

 Yana shuni ta’kidlab o‘tish joizki, turg‘un konstruksiyalarning aksariyat 

qismi qo‘shma gap, ayniqsa ergashgan qo‘shma gap

109

ning shakllanishida faol 

ishtirok etadi.  

Bevosita konstruksiyalar yordamida yasaladigan temporal munosabatdagi 

ergashgan qo‘shma gaplarning tahliliga kelsak, bunday gaplarning uch turi 

kuzatildi:  

1) bir vaqtda yuz berishni ifodalovchi ergashgan qo‘shma gaplar; 

2) ilgari yuz berishni ifodalovchi ergashgan qo‘shma gaplar; 

3) ketma-ket yuz berishni ifodalovchi ergashgan qo‘shma gaplar. 

Sintaktik struktura xususiyatlari bilan ta’minlangan qo‘shimcha semantik 

ma’nolarga qarab, bir vaqtda yuz berish mazmunini ifodalovchi ergashgan 

qo‘shma gaplarni bir necha turlarga bo‘lish mumkin: to‘liq va qisman bir vaqtda 

yuz berish, shuningdek, chegaralangan va takrorlanuvchi bir vaqtda yuz berish. 

To‘liq bir vaqtda yuz berishni ifodalovchi ergashgan qo‘shma gaplarda 

bosh gap va tobe gapdagi ish-harakatlar vaqtga ko‘ra butunlay bir-biriga to‘g‘ri 

keladi.  

Maxsus leksik elementlar sifatida vaqt umumiy ma’nosiga ega otlar 

ishlatiladi: 

时候 shíhou “vaqt oralig`i, payt”, 际 jì “payt, fursat, daqiqa”, 刹那 

chànà “lahza, on” va h.k.lar predlog bilan yoki predlogsiz qo‘llaniladi. 

Mazkur tipdagi ergashgan qo‘shma gaplarning xususiyatlari bilan ilk 

marotaba tanishib chiqish jarayonida bir vaqtda yuz berishni ifodalovchi 

gaplarning tashqi belgisi sifatida 

时候 shíhou tipidagi elementlar xizmat qiladi.  

Lekin aslini olganda, bu leksik elementlar imkon qadar umumlashtiruvchi 

shaklidagi vaqt munosabatini ifodalaydi.  

Ular vaqtdagi ikki mulohazaning o‘zaro konkret munosabatini ifodalashga 

qodir emas. 

                                                            

109

 Ergashgan qo`shma gap – tarkibidagi predikativ birliklar bosh va ergash gap holatida bo`lib, biri ikkinchisini 

aniqlash, to`ldirish kabi vazifalarni bajaradigan qo`shma gap. (Hojiyev A. Lingvistik terminlarning izohli lug`ati. 

– Toshkent: O`qituvchi, 1985. 113-b.) 

---

66 

 

Paytning umumiy ma’nosini ifoda vositasi bo‘lgan ushbu leksik 

elementlar diametrik jihatdan o‘zaro qarama-qarshi ma’no birliklari, ya’ni bir 

vaqtda hamda turli vaqtlarda sodir bo‘lishni ifodalashda qo‘llaniladi.  

Ko‘rsatilgan leksik elementlar temporal munosabatlarning muayyan 

turlarini shakliy ifodalashda faqat boshqa vositalar bilan birgalikda ishlatiladi. 

Bunday turdagi gaplarda ergashgan qo‘shma gapning ikki qismidagi fe’l-

kesimlar vaqtning u yoki bu bo‘lagiga tegishli tugallanmagan, davom etayotgan 

ish-harakatni anglatadi. 

 Ular odatda suffikssiz shakldagi fe’l bilan ifodalanadi. 

着  zhe  suffiksi 

bilan shakllangan fe’llar ham ishlatilishi mumkin: 

 1) 

我向他问话的时候，他客气地回答几句。Wǒ xiàng tā wènhuà de