Microsoft Word Xitoy tilida vaqt kategoriyasi

d

à

n “bir kun ertalab, bir kuni, bir safar, 

bir zamon” maxsus leksik elementi bilan ifodalanadi. Mazkur leksik element 

ergash gapda o’z o’rnini topadi. 

9. 

O’zining mazmuniga ko’ra, bunday gaplar odatda o’tgan zamonga 

mansub bo’ladi. Ergashgan qo’shma gapning ikki qismidagi kesimlar ham 

odatda 

了 le suffiksi bilan shakllangan natijaviy fe’llar bilan ifodalanadi; 

10.  Maxsus leksik elementlar sifatida vaqt umumiy ma’nosiga ega otlar 

ishlatiladi: 

时候 sh

í

hou  “vaqt oralig`i, payt” , 

际 j

ì

 “payt, fursat, daqiqa”, 

刹那 

ch

à

n

à

 “ lahza, on” va h.k.lar predlog bilan yoki predlogsiz qo’llaniladi; 

---

87 

 

11.  Mazkur tipdagi ergashgan qo’shma gaplarning xususiyatlari bilan ilk 

marotaba tanishib chiqish jarayonida bir vaqtda yuz berishni ifodalovchi 

gaplarning tashqi belgisi sifatida 

时候 sh

í

hou  tipidagi elementlar xizmat qiladi. 

---

88 

 

XULOSA 

1.  Xitoy xalqaro milodiy sanalashtirish tizimini rasman 1949-yildan so‘ng 

qabul qiladi. Unga qadar esa an’anaviy 

年号 niánhào  (imperatorlar hukmronlik 

yillarining shioriy nom berilishi) va

干支 gānzhī tizimidan foydalanib kelganlar; 

2.  Ish-harakatning kechish xarakterini ifodalovchi maxsus leksik vositalar 

vaqtni ifodalovchi vositalarga  nisbatan qadimgi xitoy tilida kechroq, ya’ni 

G‘arbiy Zhou davri (m.a. 1046-771-yillar)da paydo bo‘lgan; 

3.  Vaqtni ifodalovchi yordamchi so‘zlar orqali o‘tgan zamon, hozirgi 

tugallangan zamon, uzoq o‘tmish va davomiylik ma’nosidagi vaqt 

kategoriyasini ifodalashda keng qo‘llaniladi. Ushbu yordamchi so‘zlarning 

gapdagi o‘rni ham turlicha bo’ladi; 

4.  Fe’l so‘z turkumida vaqt mazmuni fe’llarning reduplikatsiyasi hodisasida 

o‘z aksini topadi. Xitoy tilida  bir bo‘g‘inli fe’llarning reduplikatsiyasida ish-

harakatning qisqa muddatda sodir bo‘lishi kuzatiladi; 

5.  Xitoy oy taqvimiga muvofiq, har bir oy yana ikkitadan, jami 24 mavsum (

节

气 jiéqì)ga bo‘linadi. Qadimda xitoyliklar bir sutkani har biri ikki soatdan iborat 

12 ta 

时辰 shíchén – “katta soat”ga ajratganlar; 

6.  Qadimgi xitoy tilidagi vaqt kategoriyasini ifodalashda xizmat qiluvchi 

yordamchi so‘zlar va ravishlarning bir qismi mustaqil so‘z turkumi ma’nosidan 

grammatik ma’noga ko‘chish orqali shakllanish til hodisasi kuzatiladi; 

7.  Xitoy tilidagi vaqt kategoriyasi o‘z tadrijiyligida grammatik ixtisoslashish 

jarayonlarini boshdan kechirgan va bu jarayonlar davomida ko‘p ma’noli va bir-

birini takrorlovchi yordamchi va yarim yordamchi so‘zlar yanada tor farqlovchi 

ma’noga ega bo‘lgan; 

8.  Paytni ifodalovchi ot yoki otli so‘z birikma 

时间词 shíjiāncí – “temporativ” 

deb nomlanadi. Temporativlar ikki turga bo‘linadi: 1) “

时点”  shídiǎn – ish-

---

89 

 

harakatning qay vaqtda sodir bo‘lishni bildirib, vaqtning o‘rni haqida gap ketadi. 

2) “

时 段 ”  shíduàn – ish-harakat qancha vaqt amalga oshganini ifodalab, 

paytning uzunligi haqida gap boradi;  

9.  Olmosh so‘z turkumida vaqt kategoriyasi ifodasi ko‘rsatish olmoshlaridan

这会儿 zhè huìr,  这阵子 zhè zhènzi – “bu payt, shu payt”, 那会儿 nà huìr, 那

阵子 nà zhènzi  - “o‘sha payt” so`zlari; so‘roq olmoshlaridan 什么时候 shénme 

shíhou – “qachon, qay paytda”, 

多会儿 duōhuìr, 哪会儿 nǎhuìr – “qachon”, 几

时  jǐshí –  “soat nechada” hamda “每  měi (har)+payt so‘zi” shaklidagi so‘z 

birikmalari  yordamida namoyon bo‘ladi. 

10. Fe’l so‘z turkumida vaqt mazmuni fe’llarning reduplikatsiyasi hodisasida 

o‘z aksini topadi. Xitoy tilida  bir bo‘g‘inli fe’llarning reduplikatsiyasida ish-

harakatning qisqa muddatda sodir bo‘lishi kuzatiladi; 

11. Sifatning ravish sifatidagi qo‘shimcha vazifasi mavjud bo‘lib, ayrim sifatlar 

fe’l yoki sifatni aniqlab kelganida, mazmuni o‘zgarib, grammatik funksiyasi 

ham ravish bilan bir hil bo‘ladi; 

12. Xitoy tili grammatik tizimida vaqtni ifodalashda boshqa so‘z turkumlariga 

nisbatan eng ko‘p ravish so‘z turkumi qo‘llaniladi. Payt ravishi sifatida xizmat 

qiluvchi so‘zlar bu – 

曾  céng,  曾经  céngjīng,  已  yǐ,  已经  yǐjīng,  都  dōu,  正 

zhèng,  

在   zài,  正 在   zhèngzài,  正 要   zhèngyào,  正 当   zhèngdāng,  马 上 

mǎshàng

，

立刻 lìkè, 立即 lìjí, 

一

下子 yīxiàzi, 赶快 gǎnkuài, 赶紧 gǎnjǐn, 赶忙 

gǎnmáng, 

连忙 liánmáng, 急忙 jímang, 快 kuài（快要 kuàiyào）, 就 jiu（就

要 jiùyào）, 将 jiāng（将要 jiāngyào）, 就 jiù, 才 cái,,仍 réng, 仍然 réngrán,  

依然 yīrán; 

---

90 

 

13. Xitoy tilida turg‘un konstruksiyalarning aksariyat qismi qo‘shma gap, 

ayniqsa ergashgan qo‘shma gaplarning shakllanishiga xizmat qiladi. Turg‘un 

konstruksiyalar vositasida yasaladigan temporal munosabatdagi ergashgan 

qo‘shma gaplarning uch turi mavjud: 1) bir vaqtda yuz berishni ifodalovchi 

ergashgan qo‘shma gaplar; 2) ilgari yuz berishni ifodalovchi ergashgan qo‘shma 

gaplar; 3) ketma-ket yuz berishni ifodalovchi ergashgan qo‘shma gaplar; 

14. Qadimgi xitoy tilida yordamchi so‘zlar, jumladan vaqt kategoriyasiga 

mansub suffikslarning ham ayrimlari fe’l-kesimdan so‘ng emas, balki butun 

boshli gapdan so‘ng qo‘llanilgan; 

15. Qadimgi xitoy tilida vaqtni ifodalovchi so’zlarning hozirgi xitoy tilida 

temporal munosabatni ifodalovchi konstruksiyalar tarkibida qo‘llana oladi; 

16. 

元(Yuan) sulolasining oxiri 明(Ming) sulolasi boshlarida 自従 zicong …dan 

beri ma’nosini anglatuvchi konstruksiya hozirda 

自从 zicong konsturksiyasining 

aynan o’zidir. Shu bilan birga 

唐(Tang) sulolasi davrida qo’llanila boshlangan 

廚 chu, ya’ni avval, boshi ma’nosidagi so’z hozirgi zamon xitoy tilida 初 chu 

so’ziga to’g’ri kelishi yuqoridagi farazlarimizga yaqqol misol bo‘la oladi ; 

17. Zamon kategoriyasidagi fe’l funksiyasini bajaruvchi so’zlar temporal 

munosabatni bildiruvchi yordamchi so’zlar turkumiga o’tishi kuzatildi. Bunga 

misol sifatida  III-XV asrlarda 

了  liao deb o’qilgan hamda fe’l funksiyasini 

bajargan, ya’ni bajarib tugatmoq ma’nosini bildirgan. Hozirda esa  zamon 

kategoriyasini belgilovchi mustaqil so’zga aylangan . Tan sulolasi davrida paydo 

bo’la boshlagan 

将  jiang so’zi mustaqil so’z bo’lib, boshlamoq ma’nosini 

ifodalagan, vaqt o’tgan sayin o’z ma’nosidan yiroqlashib, hozirda kelasi 

zamonni anglatuvchi yordamchi so’zlar qatoriga kirgan; 

18. Song davridan boshlab, 

了 so’ng yuklamasi so’zlashuv uslubda huddi shu 

ma’nodagi yanada ilgarigi

矣  yǐ yuklamasini siqib chiqaradi. Lekin baribir 

---

91 

 

sun’iy arxaiklashtirilgan yuqori uslubda

矣  yǐ yuklamasi qo’llanishda davom 

etaveradi; 

19. Xitoy oy taqvimiga muvofiq har bir oy yana ikkitadan, jami 24 mavsum (

节

气 jiéqì)ga bo‘linadi; 

20. Qadimda xitoyliklar bir sutkani har biri ikki soatdan iborat 12 ta 

时辰 shíché

n 

– “katta soat”ga ajratganlar; 

21. Vaqtni ifodalovchi

了 le,    过  guò,    着 zhe,  来着  láizhe yordamchi so‘zlari 

orqali o‘tgan zamon, hozirgi tugallangan zamon, uzoq o‘tmish va davomiylik 

ma’nosidagi vaqt kategoriyasini ifodalashda keng qo‘llaniladi. Ushbu yordamchi 

so‘zlarning gapdagi o‘rni ham turlicha bo‘ladi; 

22. Qadimgi xitoy tilidagi vaqt kategoriyasini ifodalashda xizmat qiluvchi 

yordamchi so‘zlar va ravishlarning bir qismi mustaqil so‘z turkumi ma’nosidan 

grammatik ma’noga ko’chish orqali shakllanish til hodisasi kuzatiladi.