Microsoft Word safety(eng, rus, uz). doc

Ilmiy texnik taraqqiyot va ekologiya 
Ilmiy texnika taraqqiyotini faqat fan va texnika 
yutuqlari majmui tarzida tushunish yaramaydi. Chunki 
bunday tushunish jamiyatning rivojlanish jamiyatning 
rivojlanish mezonlarini hisobga olmagan holda bo‘ladi. 
Bu tabiat va jamiyat va uchun salbiy oqibatlarga olib 
kelishi mumkin. Agar salbiy oqibatlar fan va 
texnikaning ijobiy natijalardan ortib ketsa, u holda 
ijtimoiy tabiiy taraqqiyot muvozanati buziladi. 
A.Tolstoy “Nimani farovonlik deb atash mumkin?” 
degan savolga javob berib qo‘yidagilarni yozgan edi:
Yo‘l xizmatini yaxshilash, kitoblar nashr etib 
tarkatish, ko‘chalarni charag‘on qilish, kambag‘al, beva-
bechoralar, qariyalarg‘a xizmat qiladigan uylarni 
kupaytirishmi yoki tabiatning ibtidoiy boyliklari- urmon, 
balik, yovvoyi kushlar, jismoniy rivojlanish, axlokiy 
soflik yoki boshqa narsalarmi? Insoniyat hayotning 
barcha tomonlariga extirossiz munosabatda bo‘lgan 

---

735 
inson hayotining bir tomonlama taraqqiyoti xamisha 
uning boshqa tomondan tanazzuli hisobiga bo‘lishini 
kuzatishi mumkin. Bu fikrlar aytilganda ham atom 
bombasi kashf etilmagan va qo‘llab ko‘rilmagan edi. 
Demak, insoniyat o‘z taraqqiyoti yo‘lida xech qanday 
ziddiyatlarsiz kamolot sari to‘g‘ri ketavermas ekan. 
Ekologik tanazzulning sinfiy ijtimoiy sabablari 
mavjudligi insoniyat taraqqiyoti an’anaviy modellar 
asosida etavermasligi kerak, degan xulosa chiqarishga 
imkon beradi. Ammo tabiat va insoniyatning ko‘pgina 
qismi 
taraqqiyot 
evaziga 
qurbon 
bo‘lishi 
mumkinligining tasdiqlanganiga hali unchalik ko‘p vaqt 
bo‘lgani yo‘q. 
Bombalar tashlanishi, urushda texnik vositalarning 
qo‘llanishi, texnika bilan bog‘lik fojialar, AES halokati 
va boshqalarni eslab ko‘raylik. Taraqqiyot evaziga 
qurbon bo‘lishi nafaqat ma’naviy xo‘rlik, balki ma’nosiz 
va foydasiz yashash demakdir. Insoniyat bugungi kunda 
taraqqiyot yo‘lidan ketayotgani haqida da’vo qilar ekan, 
ammo, aslida bu taraqqiyot unga hali o‘zi o‘ylagandek 

---

736 
farvonlik, tinchlik, baxt keltirganicha yo‘q, aksincha, uni 
global tanazzul holatiga tobora yaqinlashtirmoqda. Bu 
muammoni oshkora muxokama etmaslik, hal etishga 
harakat qilmaslik halokat yo‘lini tanlash demakdir. 
Moddiy farovonlik yoki taraqqiyot evaziga tabiatni 
qurbon etishning oqibati boshi berk ko‘chaga kirib 
qolish bilan barobar. 
Bu esa, moddiy farovonlikka emas, balki iqtisodii 
tanazzulga va insonning ahloqiy jixatdan buzilishiga, 
shaxs yaxlitligining parchalanishiga olib keladi. XX 
asrda insoniyat ma’lum bir o‘sishlarni kurdi. Ijtimoiy 
hayotda majburiylik, zo‘rlik va xuemdorlik asta-sekinlik 
bilan bulsa-da, o‘rnini erkinlik va o‘z-o‘zini an6glash 
holatiga bushatib bermoqda. Ammo ekologik tanazzul 
ijtimoiy taraqqiyot tushunchasi ma’nosi yanada 
to‘ldirilishi tug‘rirogi, u ijtimoiy tabiiy taraqqiet 
tushunchasi bilan almashtirilishi kerak. Ijtimoiy tabiiy 
taraqqiyot 
tushunchasida 
inson 
va 
tabiatning 
birgalikdagi tarakkiyoti nazarda tutiladi. Evolyusiyaning 
tabiiy-ilmiy konsepsiyasini inson va tabiatning o‘zaro 

---

737 
munosabatlariga ham qo‘llash o‘rinlidir. 
Ijtimoiy tabiiy taraqqiyotning tarkibiy qismiga 
qo‘yidagilar kiradi: 
1) ilmiy-texnikaviy taraqqiyot; 
2) 
iqtisodiy 
taraqqiyot 
(ishlab 
chiqarish 
ko‘satqichlarining o‘sishi ma’nosida); 
3) 
shaxs 
taraqqiyoti 
(insoniy 
sifatlarning 
rivojlanishi doirasida); 
4) tabiiy taraqqiyoti (insonni o‘rab turgan atrof-
muxit holatini nazarda tutgan holda.) 
Buyuk olim V.I.Vernadskiy tabiiy muxitning 
rivojlanishi va insonning er tabiati (biosfera) ga 
ta’sirining ilmiy-nazariy g‘oyasini ishlab chiqqan edi. U 
birinchi bo‘lib tirik moddaning “sayyoraviy-samoviy 
hodisa” ekani haqida gapirib, uning geologik kuch, “faol 
moddiyat” tarzidagi mohiyatini ochib beradi. Olim 
fikricha, Erni o‘zgartiruvchi bosh omil, bu-hayotning 
o‘zidir. Bundan tashqari, u insoniyatga sayyora 
biosferadagi qudratli, butun vaqt davomida ortib 
boruvchi o‘ziga xos alohida unsur (element) tarzida 

---

738 
karaydi. SHuningdek «aql qatlami» (noosfera)ga 
o‘tishning muqarrarligi, ya’ni insonning tabiatga ta’sirini 
boshqarish mumkinligini oldindian ko‘ra bilgan. Olim 
bora-bora inson tabiatning «tayyor» mahsulotlariga 
bog‘lik bo‘lmagan jonzotga aylanishi g‘oyasini ilgar 
suradi [3]. 
Insoniyat sekin-astalik bilan aql qatlamiga kiradi, 
to‘g‘rirog‘i, uning o‘zi «aqlga aylanib ketadi». Ehtimol, 
aql tomonidan yaratilgan hozirgi hayvonot bog‘lari aql 
qatlami-noosferada yashaydigan dastlabki erliklardan 
kelajak uchun sovg‘adir. Inson yaratgan «aql qatlami» 
ya’ni biosferadagi jarayonlarning aqlan boshqarilishi 
biosfera taqdrining yangi tarmog‘i aynan inson 
tufayligina tabiat uzining kelgusi taraqqiyotining omiliga 
ega bo‘ladi. Insonsiz tabiatning etarli darajada taraqqiy 
etishi mumkin emas. 
Inson asta sekinlik bilan nafaqat o‘zi yashayotgan 
erning rivojiga, balki butun Koinot miqyosidagi xayotga 
ham o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Bugungi kunda katta quvvat 
manbay, tegishli moddalar, axborotlar to‘plangan. Akl 

---

739 
kuchi, fan, texnika sayyoramizda uzluksiz ravishda 
insoniyatga xizmat qilmoqda. Lekin afsuski, har qanday 
texnika, har qaysi fan Erning o‘z-o‘zini tiklash quvvati 
va imkoniyatini uning o‘zichalik amalga oshira olmaydi.
Gap 
shundaki, 
inson 
akli 
erishgan 
muvaffaqiyatlaridan oqilona foydalana bilish ekologik 
muammoni hal etishda muhimdir. Inson aklining tabiat 
va jamiyatga ta’sirining kuchayishi uning tabiiy 
jarayonlarga aralashuvi oqibati, o‘z avlodlari xayoti 
uchun, insoniyat kelajagi uchun mas’ulligini yanada 
keskin qilib qo‘yadi. Aql qatlami deyilganda ham inson 
aqli bilan o‘zgartiriladigan va boshqariladigan zaminiy-
sayyoraviy hamda samoviy bo‘shlik tushuniladi. Bu aql 
insoniyatning har tomonlama rivojlanib, kamol topishini 
kafolatlaydi. SHuning uchun ham insoniyat ko‘plab 
muhim bioqatlama jarayonlarining tabiiy kechishini 
ta’minlashni, ularni nazorat qilib, «sozlash»ni o‘z 
zimmasiga oladi. Agar, akl va texnika kuchida ularga 
zarur bo‘ladigan donishmandlik, yuksak ahloqiy, 
ekologik ong rivoji namoyon bulsagina Erning biosfera 

---

740 
«aql qatlami noosferaga » aylana oladi. Buning uchun 
esa inson hayotining ijtimoiy shart-sharoitini butunlay 
o‘zgartirish, uyg‘unlikning tanasi uchun ijtimoiy-
iqtisodiy zamin yaratish kerak. O‘shandagina uzluksiz 
rivojlanish uchun kafolat yuzaga keladi. Ammo chukur 
ekologik ong ayni shu kunlarda juda zarurdir. Ekologik 
ongsiz bioqatlamning aql kuchi jilovlanmagan kuch-
qudrat misoli goh u yoqqa, goh bu yoqqa «sang‘ib» 
qoladi.
Ekologik ong sohibi bo‘lmish inson esa ishonch ila 
oldinga zintiladi. Ekologik ong harakatning barqarorligi 
va yo‘nalganligini, aql kuchi xarakat sur’atini, hammasi 
birgalikda esa taraqqiyot tezligini ta’minlaydi. 
Inson ekologiyasi
. 
Inson ekologiyasi odamlarni tashqi muhit bilan 
o‘zaro munosabat qonuniyatlari, aholi sonining ortib 
borishi, sog‘liqni saqlash va yaxshilash, insonning fizik 
va psixik imkoniyatlarini kengaytirish kabi masalalar 
bilan shug‘ullanadi. Inson ekologiyasining muhim 
vazifasi aholi sog‘lig‘ini saqlash va yaxshilashning 

---

741 
tabiiy qonuniyatlarini o‘rganishdan iborat. 
Inson ekologiyasi oldida uchta vazifa turadi: 
1. ITG bilan birgalikda tabiiy muhitni bir butun 
holda saqlab qolish; 
2. Aholi salomatligi; 
3. Kishilarning uzoq yashashi va faol hayotini 
ta’minlash. 
Ilmiy texnik inqilob inson bilan biosfera o‘zaro 
masalasini nihoyatda dolzarb muammoga aylantirdi. 
Biossferaning tarkibiy qismi hisoblangan har bir tirik 
organizm morfologik, fiziologik va xulqiy tomonlari 
bilan tashki muhit bilan xayratlanarli darajada uyg‘unlik 
organizmning yashash muhitiga moslashishi natijasidir. 
Moslashish qanday namoyon bo‘ladi? Moslashish 
organizmning tashqi muhitda yashab qolishi yoki nobud 
bo‘lishi jarayonlarini muammo qilib qo‘yadi. Boshqacha 
qilib aytganda, tashqi dunyo tirik organizm oldiga 
ma’lum muammolarni ko‘yadi. Tirik organizm yashashi, 
ya’ni o‘sishi va rivojlanishi uchun, sog‘lom avlod 
qoldirishi uchun ushbu muammolarni hal etishi kerak 

---

742 
bo‘ladi. 
Moslashish jarayoni cheksiz va to‘xtovsizdir. 
Ammo tirik organizm tabiiy funksiyalari va organlarini 
takomillashtirish imkoniyatlari cheklanganligini xisobga 
olish zarur. O‘sish, vazn, tananing umumiy yuzasi, 
shuningdek, hayot faoliyati jadalligi kabi antropologik 
ko‘rsatkichlar, nafaqat biologik qonuniyatlar asosida 
cheklanib qolmay, balki, gravitatsion, energetik, termik 
va boshqa iqlim geografik, geofizik omillar bilan ham 
cheklanadi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, issiq qonli 
hayvonlar tana o‘lchami iqlim bilan bog‘lik bo‘lishi 
mumkin. (Bregman qoidasi). 
Antropologlarning fikricha, odam evolyusiyasi 
to‘xtagan, genotipik nuqtai nazardan o‘zgarmaydi, 
ammo 
tabiiy 
va 
ijtimoiy 
omillar 
ularning 
morfofunksional o‘zgarishlariga olib kelishi mumkin. 
Inson rivojlanishiga biologik va ijtimoiy omillar ta’sir 
etadi. Inson ekologiyasi umumlashtirsak u tabiat bilan 
ijtimoiy muhit orasidagi aloqa bog‘lanishlarni hal 
etishdan iborat.

---

743 
Ushbu bog‘lanishlar aholining salomatlik darajasi 
va ijtimoiy mehnat potensialini belgilab beradi. 
Sof holdagi tabiiy yoki ijtimoiy yo‘q, ular bir-biri 
bilan chambarchas bog‘lanib ketgan. Inson va jamiyat 
ma’lumot va madaniyat, aholining o‘sishi, rivojlanishi 
va 
moslashishlari 
uning 
kelajagi 
haqidagi 
muammolardir. 
Odam Er yuzidagi barcha narsaga aql-zakovat, 
maqsad bilan buysunadigan jonzotdir. Xo‘jalik va ishlab 
chiqarish faoliyai tufayli uning yashash chegaralari 
kengayib bormaqda. U yangi xom ashyo, energetik 
resurslarini, qidirish borasida dengiz va okenlarni, 
shimol va Antarktidalarni, baland tog‘ cho‘qqilari, 
suvsiz cho‘llarni, stratosfera va kosmik fazoni zabt 
etayapti.
Shu bilan birga yangi tabiiy va ishlab chiqarish 
jarayonida, u tashqi muhitning noqulay duch kelmoqda. 
Odam populyasisining salomatlik xolati faqat tibbiy 
biologik nuqtai nazardan emas, balki iqtisodiy 
kategoriya ham xisoblanadi. Aholini ko‘chib yurishining 

---

744 
ortishi Sibir, Chekka Shimol, Uzoq Sharq, baland tog‘ 
kabi xududlarni tez egallamoqda. Natijada odam 
organizmining boshqaruv organlari doimo zo‘riqqan 
holda ishlamoqda. Yangi sharoitda odam bilan tabiat 
o‘rtasidagi muvozanatni uyg‘unlashtirishda tibbiy 
biologik fanlar oldida o‘lkan vazifalar to‘ribdi. 
Kasalliklarni oldini olishdan tashqari, hozirgi 
avlodni saqlash va mustahkamlash hamda kelajak 
avlodni sog‘lig‘igi kafolat berish bo‘ladi. Shu bilan 
birgalikda tabiiy muhitning etik-estetik tomonlarini ham 
hisobga olish kerak. Har bir kishi uchun o‘rmonlar, 
gullab turgan o‘simlik, inson qo‘li tegmagan landshaftlar 
ilhom baxsh etadi.
Hozirgi sharoitda shaharlar va uning aholisi jadal 
o‘smoqda, qishloq xo‘jaligi uchun har kuni biosfera 
holatini yaxshilash haqida qayg‘urishi lozim. Fan-
texnika taraqqiyotining atrof-muhitga ta’siri ham ijobiy, 
ham salbiy bo‘lishi mumkin. Fan va texnika yutuqlarini 
xo‘jalik faoliyatiga tadbiq etishda jamiyat va tabiatning 
uyg‘un holda rivojlanish talablari e’tiborga olinmasa, 

---

745 
salbiy 
oqibatlar 
kelib 
chiqadi. 
Fan-texnika 
taraqqiyotining tartibsiz, boshqarib bo‘lmaydigan 
rivojlarishi natijasida insoniyat shunday chegaraga etib 
keldiki, chang-tutun va nur kassaligi, turli toksik, 
allergiya, endokrin va ijtimoiy chegara bilmaydigan 
patalogiyaning boshqa turlari bilan bog‘liq xastalilar 
xavfi ko‘ndalang bo‘lib turibdi. 
Yadro qurollarining sinalishi natijasida tabiatda 
muhim o‘zgarishlar yuz beradi. Bu o‘zgarishlarning 
ba’zi 
oqibatlari 
mutagen 
jarayonlarga, 
tirik 
organizmlarning irsiy kodiga ta’sir ko‘rsatishi g‘oyat 
tashvishlidir. Birgina AQSHdagi sanoat korxonalari va 
atom stansiyalari har yili tabiatni yuzlab tonna radiaktiv 
chiqindilar bilan bulg‘anadi. 
Ajal urug‘lari bo‘lmish bu moddalar yillab 
axlatxonalarda yotadi. Ko‘pgina hollarda zaharli 
chiqindilar yomg‘irlar yuvilib, saqlanish joyidan 
daryolar quduqlarga sizib o‘tadi va toza ichimlik suvini 
zaharlaydi. Bu esa aholi uchun xavf-xatar tug‘diradi. 
G‘arbiy Evropa va Amerikadagi taraqqiyparvar kishilar 

---

746 
tabiatni asrab-avaylash uchun kurashadilar. Chunki ular 
odamlarning sihat-salomatligini ko‘p jihatdan tashqi 
atrof-muhit holati darajasiga bog‘liq ekanini yaxshi 
tushunadilar. 
Tabiatni 
muhofaza 
etish 
bo‘yicha 
dunyo 
miqiyosida bir qancha uyushmalar mavjud. Masalan 
Germaniyadagi «yashillar» partiyasi tabiat muhofazasi, 
yadro sinovlarini taqiqlash, qurollanish poygasini 
to‘xtatish uchun ko‘rashadi. Ularning bu qurashlari 
taraqqiyparvar kishilar tomonidan qo‘llab-quvatlanadi. 
Qolaversa, ijtimoiy jarayonlarning umumiy ekanini, 
ekologik tanglikning yagonaligini, sivlizatsiyaga xos 
xastaliklarning ko‘paygani, ijtimoiy va tabiiy moslashuv 
muammolarini ham yoddan chiqarmaslik kerak. 
Jahon Sog‘liqni saqlash tashkiloti nizomida 
salomatlik «to‘la jismoniy, ruhiy va ijtimoiy holati» 
tarzida ta’riflanadi. Salomatlik–yuqori ijtimoiy faollik, 
mehnatni o‘zlashtirish va uning samaradorligini oshirish, 
ijtimoiy munosabatlarni taomillashtirish shuningdek, 
ijtimoiy va texnikaviy taraqqiyotning muhim asosi 

---

747 
hisoblanadi. 
Salomatlik–har bir inson baxt-saodati, to‘laqonli 
ijtimoiy foydali faoliyatining zaminida yotadi. 
Haqiqatan ham, salomatlik borasida g‘amxo‘rlik qilish 
yuksak ijtimoiy qadriyatlardan biridir. Salomatliksiz 
inson ham, jamiyat ham o‘z maqsadlariga erisha 
olmaydi. Biosferadagi barcha jarayonlar o‘zaro 
bog‘liqdir. Insoniyat biosferaning kichik qismi bo‘lsa, 
inson esa organik hayot turlaridan biridir. Biosfera 
holatining yomonlashuvi barcha tirik majudotlar, shu 
jumladan inson uchun ham xavflidir. Inson va uning 
atrof-olam bilan munosabatini har tomonlama o‘rganish 
shuni tushunishga olib keldiki, salom atlik-bu nafaqat 
kasallikning yo‘qligini bildiradi, balki u insonning 
jismoniy, ruhiy va ijtimoiy xotirjamligidir. Salomatlik-
tuman boylik. Bizga salomatlikni tabiat ato etgan. 
Ammo u biz yashayotgan shart-sharoitga juda bog‘lik. 
Shaharlarning eng muhim xususiyatlaridan biri, uni 
aholisining soni va uning o‘ziga xos tomanlari ya’ni 
sanoat, savdo, ma’muriy markaz (talabalar shaharchasi) 

---

748 
hosil qiladi. BMT ning ekspert demograflarining fikricha 
aholi soni 20 mingdan ortiq bo‘lgan aholi punktlari 
shahar deb qarash kerak. Bu albatta shartlidir. Hozirgi 
davrda yirik shaharlar, kengayib, o‘zgartirilib, yirik 
aglomeratsiyalar yoki megapolislar hosil qilmoqda. Ular 
ham o‘sib bormoqda. Agarda aholini soni zaylda o‘sishi 
davom etsa, er yuzi aholisining umumiy soni 150-200 
yildan sung 1 km metriga 6500-7000 kishiga tzg‘ri 
keladi, yoki boshqacha qilib aytganda barcha er yuzi 
shaharlar bilan egallab olinadi. Bundan keyingi o‘sish 
esa 700 yildan so‘ng er shari aholisi bir–biriga tizig 
holda tik turishi mumkin. Albatta bularning hammasiga 
shartli ravishda qaralishi keorak. Ma’lum davrda 
sayyoramizda aholining o‘sishi to‘xtashi yoki shaharlar 
ozgina to‘xtashi mumkin. Shaharlar doimo biror 
jamiyatning ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish 
munosabatlari dajarasini ifodalagan, shahar jamiyat va 
davlatning yuzi va unda qandaydir darajada uning 
harakterli xususiyatlari mujassamlashgan. Urbanizatsiya 
tarixiy jarayon, uning ishlab chiqarish kuchlari va 

---

749 
ijtimoiy munosabatlari shakllari bilan chambbarchas 
bog‘lik. U mavjud shahar va qishloqlarning rivojlanishi 
yangi va sanoat, transport, qy-joy qurilishi, yalpi 
kommunikatsiyalar, 
madaniy-maishiy 
turmush 
xizmatlarnig tizimi tub o‘zshgarishlar bilan bog‘lanib 
ketgan. Urbanizatsiya - ko‘p qirrali jarayon u 
jamiyatning 
kuchlari, 
ilmiy 
potensial, 
mehnat 
unumdorligi, jamiyatning sinfiy va malakaviy tuzilmasi, 
aholining iste’molchilik va hizmat ko‘rsatish kabilarga 
katta ta’sir etadi. 
Urbanizatsiya – XX asrdagi inqilob bilan 
chambarchas bog‘liq. Ammo urbanizatsiyaning jadalligi, 
shakl va harakteri jamiyatning ijtimoiy tuzumiga 
bog‘liq. Qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalash va 
elektrlashtirish, irrigatsya va o‘g‘itlardan foydalanish 
kabilar, 
qishloq 
xo‘jaligini 
ishlab 
chiqarish 
mahsuldorligini keskin oshiradi. SHaharlarda sanoatning 
o‘sishi maishiy hizmat darajasini ortiradi, qishloqdan 
kelayotgan oqimni ish bilan ta’minlaydi. 
O‘zbekistonda qishloq aholisi tuman markazlari 

---

750 
atrofida to‘planmoqda. Ularni odatda kichik shahar 
tipidagi posyolkalar deyiladi. Tuman markazlari 
posyolkalarni (tashkil va xizmatlar) barcha qishloq 
joylarni qo‘shib olgan holda bajariladi. Bunday 
aholining joylashish tipi respublika aholisi joyini o‘ziga 
xos tizimini tashkil etadi. 
Hozirgi vaqta respublikada 120 shahardan 89 tasi 
aholi salkam ya’ni 50 ming qishidan iborat kichik 
kategoriyadagi 14 tasi o‘rtacha (50 mingdan 100 
mingtacha); 13tasi yirik (100 mingdan 250 mingtacha). 
3tasi ko‘p sonli (250 ming kishidan 500 mingtacha); 
Respublika poytaxti Toshkent shahri yirik markaz 
hisoblanib, uning aholisi 2,2 mln. kishidan ortiq. XIX 
asr o‘rtalarida atiga 4 ta « millioner shahar bo‘lgan edi. 
1920 yilga kelib 25 ta, 1950 yilda 90, 1960 yil 140, 1970 
yil 150 dan ortiq shaxarlar paydo bo‘ldi. 1920 yildan 
1960 yillarda er yuzi aholisi 61 % ga o‘sdi, shaxar 
aholisi 200%, yirik shaharlar esa 250 % o‘shdi. 
Aholi soni 1 mln. dan ortiq shaharlar aholisining 
o‘sishi 

---

751 
1950 yildan 2015 yilgacha 
8.1-jadval 
Mintaqalar 
1 mln ortiq aholisi bo‘lgan 
shaharlardagi aholi soni 
1950 
1970 
1990 
2015 
Afrika 
3 
16 
59 
225 
Lotin 
Amerika 
17 
57 
118 
225 
Osiyo 
58 
168 
359 
903 
Evropa 
73 
116 
141 
156 
Shimoliy 
Amerika 
40 
78 
105 
148 
Shunday qilib, shaharlar sonining ortish qonuniyat 
hisoblanib, 5-6 ming yil orasida insoniyat harakterli 
xususiyat bo‘lib qoldi. Tarix, ishlab chiqarish 
kuchlarining rivojlanishi, IIT, urbanizatsiya kabilar bir 
butin holda tezlashib ketadi. Bugungi kunda uning 
jadalligi maksimal darajaga etdi deyish mumkin. Xo‘sh 
bunday o‘sishning sababi qanday? Shubhasiz birinchi 
navbatda iqtisodiy rivojlanishdir. Iqtisodiy rivojlanish 
asosida ishlab chiqarish yiriklashtirish va ijtimoiy ishlab 
chiqarishni o‘sishi yotadi. Shahar hozirgi davrda 
sivilizatsiya xususiyatlarini o‘zida mujassamlashtirgan 
bo‘lib, sanot va iqtisodiy bir butin yiriklashishga 

---

752 
yiriklashishga olib keladi. Ishlab chiqarish nuqtai 
nazaridan yirik shahar kichik shaharga nisbatan ancha 
afzal, 
chunki 
birgalikda 
energetika, 
transport, 
vodoprovod va kanalizatsiya foydalanish, ishlab 
chiqarish birlashmalar sanoat va fuqaro qurilishlarini 
yiriklashish yo‘lidagi baza hisoblanadi. Shunday qilib, 
hoziri davda sayyoramizda deyarli yarmidan kupi 
shaxarlarda yashaydi. Yirik shaxarlar odamlar uchun 
yuqori hayot darajasi, ya’ni xil-xil ish faolyatini tanlash 
va egallash imkoniyatlari, ta’lim olish va mustaqil 
ta’lim, moddiy o‘sish, dam olish jarayonlari bilan 
ta’minlaydi. Umuman olganda hozirgi davr ishlab 
chiqarish 
texnikasi, 
irrigatsiya 
va 
o‘gitlar, 
kimyolashtirish darajasi 5-10% aholi, qolgan 90-95% 
aholini 
boqish 
mumkin. 
Rivojlangan 
barcha 
mamlakatlarda XX asrning oxiri XXI asrning boshlarida 
shaxarlarda 90% aholi istiqomat qiladi. Urbanzatsiya-
ob’ektiv zaruriyat xisoblanib, jamiyatning ehtiyojidan 
kelib chiqqan, Ijtimoiy tarixiy qudratli dvigatelidir. 
Ammo ushbu jarayonning salbiy tomonlari ham mavjud. 

---

753 
Ijtimoiy munosabatlarni ob’ektiv rivojlanishi uchun 
sharoit yaratsa, ikkinchi tomondan, antropogen tazyiq 
ta’sirida ekologik vaziyatni yomonlashuvi tabiiy 
muhitga ta’sir ko‘rsatadi. Natijada urbanizatsiyalashgan 
muhitning ifloslanishi (sanoat, transport, maishiy 
turmush chiqindilari, oqova suvlar, avtotransportlardan 
chiqayotgan gazlar, zaharli kimyoviy moddalar, 
radioktiv chiqindilar va hokazolar) kuchayadi. 
Shubxasiz yirik shaharlar ekologik nuqtai nazaridan 
qulay emas, aksincha zararlidir. 
Tabiatdan uzoqlashish; 
Uy-joy tanqisligi; 
Ishsizlik; 
Ocharchilik; 
Nevrozlar; 
Nerv-pisixik kasalliklar; 
Shovqin; 
Avtotransport (ifloslanish)smog; 
Transport ta’siridan shikastlanishlar. 
Odamning tabiatini o‘rganish kerak. Biosferada 

---

754 
moddalar 
va 
energiya 
almashinuvi-sun’iylikdan 
tabiiylikka yaqinlashtirish kerak.