Microsoft Word safety(eng, rus, uz). doc

Ekologik muammolar va ularni hal etishda fanning 
ahamiyati 
Hozirgi zamon ishlab chiqarishi ekologik tanglikni 
keltirib chiqaradi. Ishlab chiqarish esa zamonaviy 
texnikaga asoslangan. Texnikaning manbai fandir. 
Demak, ekologiyaning qiyinchiliklari fan-texnika 
taraqqiyoti bilan uzluksiz bog‘liqdir. 
Fan yordamida tabiatning qonunlari kashf etiladi. 
Inson omili hisobga olinmasdan o‘tkazilgan har qanday 
tadqiqot hozirgi zamon ekologik vaziyatni haqiqiy 
tarzda to‘liq aks ettira olmaydi. Ekologik tanglikning 
sabablaridan biri ilmiy tafakkurdagi haddan ortiq taxliliy 
mulohazaviy yondashuvdir. Ular tabiat bo‘laklarini 
alohida o‘rganish bilan cheklanadilar, tabiatga yaxlitlik 
nuqtai nazardan qaramaydilar. 
Ekologik muammolarning ildizi fanlar orasidagi 
o‘zilish va ularning noteks rivojlanishi bilan bog‘liq. Bu 

---

762 
fanlarning ikki o‘ziga xosligi va ijtimoiy ehtiyojlari 
ta’siri bilan belgilanadi. SHuni nazarda tutmoq lozimki 
ekologik qiyinchiliklarga fanning biror sohasida 
erishilgan yutuqlar ayibdor emas. Hammasi natijasi 
ularoq bilimning boshqa sohalarga tegishli o‘zgarishlar 
tezroq sodir bo‘lmaganligidadir. 
Bilimlarning umumiy miqdori beqiyos ortgan 
sharoitda fanlarning noteks rivojlanishi yana bir 
ziddiyatni keltirib chiqaradi. Shu bilan birga tabiiy fanlar 
va texnikaviy fanlar orasida bog‘lanish bo‘lishi kerak. 
Ular orsidagi bog‘lanish bo‘lganda ona sayyoramizni 
istiqbolini belgilaydi. Fan-texnika taraqqiyotining eng 
so‘ngi yutuqlaridan keng foydalanish asosida yangi 
ilg‘or texnologiyalar yaratiladi. Bu esa kam harjat 
qilinib, ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishining 
ekologik, tashkiliy, texnik, iqtisodiy muammolarni ayni 
bir vaqtda hal etish imkoniyatini beradi. Biotexnolgik 
taraqqiyot tufayli atrof-muhit holatni yaxshilashda katta 
samaralarga erishish mumkin bo‘ladi, o‘simliklardan 
olinadigan energiya qazib olinadigan tiklab bo‘lmas 

---

763 
yoqilg‘i o‘rnini to‘la qoplay olishi mumkin. Don 
mahsulotlarining yuqori hosil beruvchi navlari, noqulay 
sharoitlarga bardosh beruvchi turlar kashf etilishi 
qishloq ho‘jaligida katta o‘zgarishlarga olib keladi. 
Qishloq xo‘jalik zararkurandalariga qarshi kurashishning 
bir 
butunlikdagi 
usuli 
yanada 
osonlashadi. 
Biotexnologiya yordamida qattiq va suyuq chiqindilarga 
ishlov berish, bu esa dolzarb ekologik muammolarni hal 
etishga katta yordam beradi. Bu muammolarni hal 
etishda mikrobiologiyaning jadal sur’atlar bilan uning 
yutuqlarini amaliyotga keng miqyosda joriy etilishini 
taqozo qiladi. Fan insonga eng ishochli axborotlarni 
beradi, inson bu axborotlarin qayta ishlab tabiiy tizim va 
ekologik holatlarni yanada yomonlashuvini oldini olishi 
mumkin bo‘ladi. Jamiyat va tabiat o‘rtasidagi o‘zaro 
munosabat muammolarni hal etishda fan oldiga yangi 
vazifalar qo‘yilmokda. Bu vazifalarni hal etishda 
ekologiyadan biologik yo‘nalishdagi boshqa fanlarga, er 
haqidagi fanlarga, fizika-kimyo sohadagi fanlarga, 
texnik va qishloq ho‘jaligi fanlariga, tibbiyotga, ijtimoiy 

---

764 
fanalarga o‘tkazish tarzida namoyon bo‘ladi. Qayd etib 
o‘tilgan ilmiy yo‘nalishlarning rivojlanishi inson 
faoliyatini ekologiyalashtirish tendensiyasi doirasida 
kechadi. Umumiy holda ekologiyalashtirish deganda, 
tabiatni o‘zgartirish faoliyatining salbiy natijalarini 
minimum darajasiga keltirish maqsadida insonning 
tabiiy muhitga ko‘rsatayotgan ta’siri tufayli kelib 
chiqishi mumkin bo‘lgan oqibatlarni hisobga olish 
tushuniladi. 
Inson 
faoliyatini 
ekologiyalashtirish 
extiyojdir. Uni rivojlantirmasdan turib, ekologik 
muammolarni na global, na hududiy, na mahalliy 
darajada hal etib bo‘ladi. Jamiyat bilan tabiiy tizimlar 
doimo o‘zaro ta’sirda bo‘ladilar. Jamiyat bilan o‘zaro 
ta’sirlanish jarayonida tabiiy tizimlar tabiatni bir butun 
tadqiq qilishga intilish fanning ekologiyalashtirishning 
eng 
xarakterli 
jihatlaridan 
biri 
ekanligidir. 
Ekologiyalashtirish insonni bilish va o‘zgartirish 
faoliyatlari o‘rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf etadi. Fani 
ekologiyalashtirishning yana bir muhim jihati, tadqiqot 
ob’ektlari bo‘lmish inson, atrof-muhit, ularning o‘zaro 

---

765 
munosabatlariga ijodkorlik va mehr-muhabbat ruhida 
qarash lozim bo‘ladi. Bunday munosabat ijtimoiy 
ongning barcha shaklllariga shu jumladan fanga ham xos 
bo‘lishi kerak. Ya’ni fanning asosiy vazifasi va maqsadi 
odamlarga farovonlik va baxt keltirishidan iborat 
bo‘lmog‘i lozim. Fanni ekolgiyalashtirish bilan bir 
qatorda ishlab chiqarishni ham ekolgiyalashtirish 
ekologik muammolarni oldini oladi. Har yili davlatimiz 
tomonidan ekologiya va tabiatni muhofaza qilish uchun 
millionlab mablag‘lar ajratadi. Bundan tashqari 
aholining ekologik madaniyatini sifat jihatidan yangi 
bosqichga ko‘tarish borasida rejali ishlar yo‘lga 
qo‘yilgan. Atrof-muhitni himoya qilish muammolarni 
hal etish uchun ekologik xavfsiz kam chiqindili va 
chiqindisiz texnalogik jarayonlarni yaratish yo‘li 
bilangina erishish mumkin bo‘ladi. 
Ekologiyalashtirigan ishlab chiqarish murakkab 
yopiq jarayondan iborat. Bunda barcha chiqindilar yana 
qaytadan ishlab chiqarish siklida foydalaniladi. Bu erda 
biotexnologiyani o‘rni beqiyosdir, ya’ni ishlab 

---

766 
chiqarishda 
mikroorganizmlardan 
foydalaniladi. 
Biotexnologik yo‘l bilan ishlab chiqarilgan mahsulotlar 
ishonchli va toza bo‘ladi. Ekologiyalashtirilgan ishlab 
chiqarishda bir bosqich chiqindilari ikkinchi bosqich 
uchun hom ashyo hisoblaniladi. Ekologiyalashtirish 
ishlab chiqarishda sifat jihatidan yangi energiya 
manbaiga o‘tiladi. Bu uning xususiyati hisoblanadi. 
YAngi energiya manbalarini izlash bugungi kunda ilmiy 
tadqiqot markazida turibdi. Dunyoning ko‘pgina 
mamlakatlarida atom quvvatidan foydalanilmokda. 
Butun dunyoda 300 ga yaqin AES ishlab turibdi. 
Kimyoviy usulllarda olinadigan va quyosh geoterminal, 
shamol, dengiz suvning ko‘tarilishi pasayishi va 
noan’anaviy qayta tiklanmaydigan barcha turdagi 
quvvatlar ham mavjud. Mutaxasisslar vodorodga 
energiyanining istiqbolli manbai sifatida qaraydilar. 
Undan issiqlik manbai va transport sanoatida, turmushda 
foydalanish mumkin. Bu esa atrof-muhitni sof holida 
saqlashga erishilishga olib keladi, chunki vodorod 
yonishi jarayonida suv bug‘i hosil bo‘ladi. Sanoat 

---

767 
miqyosida asosan oddiy suvdan vodorod ishlab 
chiqarishni ko‘pgina usullari topilgan. 
Energiyaning yangi manbalaridan biri-issiqlik 
nasoslaridir. Bu nasoslar freon yordamida atrof-muhitga 
sochilgan issiqlikni yig‘adi va uni amaliy maqsadga 
qo‘llash uchun quyiltiriladi. SHunday qilib, energiyani 
saqlanish qonunini bo‘zmay turib atrof-muhitdan 
issiqlikni kondensatsiya qilish hisobiga ko‘ra go‘yoki 
«abadiy ishlaydigan dvigatel» yaratiladi. Hozirda 
issiqlik nasoslari Evropaning turli mamlakatlarida ishlab 
turibdi. Ularning quvvati taxminan 100 ming kVt.ga 
teng. 
Ekolgiyalashtirilgan ishlab chiqarishga o‘tish 
materiya harakatining biologik shakli, ya’ni tirik 
tabiatdagi modda almashinuvi jarayonlari qonuniyat va 
xususiyatlaridan kengroq foydalanish bilan bog‘liqdir. 
Biokimyoviy texnologiya yaratish va uni rivojlantirish, 
bu yo‘nalishdagi birinchi qo‘yilgan qadamdir. Bunda 
asosiy ishlab chiqarish jaryonlari tirik xujayralarda 
kechadi. Yangi ishlab chiqarish jarayonining eng muhim 

---

768 
omili mikroorganizmlardir. Masalan, mikroorganizmlar 
qipiqlarni qayta ishlab qimmatbaho oqsil mahsulotiga 
aylantirish qobiliyatiga ega. U hayvonlarga qo‘shimcha 
oziqa sifatida solinadi. 
Hozirgi vaqtda fizik-kimyoviy biologiya va 
biotexnologiyaning rivojlanishiga Dunyo miqyosida 
katta e’tibor berilmokda. Ularning yutuqlari tibbiyotda, 
qishloq ho‘jaligida va sanoatda keng foydalaniladi. 
Xususan, Mikrobiologiya insitutida keyingi yillarda 
salmoqli ishlar qilindi. Institutda «Er malhami» 
preparatini taklif etdiilar, u tuproqni biologik jihatidan 
sog‘lamlashtiradi, mineral o‘g‘itlarni tejaydi, muhitning 
ekologik holatini yaxshilaydi, urug‘ni unib chiqishini 
tezlashtiradi. 
Fermentlar yordamida mahsulotlarni parchalash 
usullari ham yaxshi natijalarni bermoqda.