Atmosfera va uning tuzilishi. Iqlim hosil qiluvchi omillar. Iqlim mintaqalari

Mavzu:Atmosfera. Yerning iqlim mintaqalari.
Reja:

1. 
   Atmosfera va uning tuzilishi.
   
2. 
   Iqlim hosil qiluvchi omillar.
   
3. 
   Iqlim mintaqalari.
   

1. 
   Atmosfera (yunoncha, bug’ – havo qobig’i) geografik qomiqning eng yuqori qismini egallagan, yengil va serharakat havo qobig’idir. U Yerning boshqa qobiqlari bilan muntazam ravishda aloqada bo’lib, o’zaro ta’sir etib turadi.
   

Atmosferaning quyi chegarasi Yer yuzasidan, yuqori chegarasi 2 ming km balandlikdan o’tadi. Atmosfera massasining 99,5% i 80 km gacha bo’lgan quyi qatlamiga tug’ri keladi. Atmosferaning gar tarkibini birinchi bo’lib 1774-yilda fransiyalik olim A.Lavuazye aniqlagan. Hozir unig tarkibida 78% azot, 21% kislorod va 1% inert gazlari uchraydi. Yer uziga tortishish kuchi bilan havoni ushlab turadi. Shuning uchun ham sayyoramizda atmosfera bor. Atmosfera qatlamli tizimga ega. Ular bir-biridan harorati, zichligi, bosimi kabi xususyatlari bilan farqlanadi. Quyi qatlam troposfera (yunoncha, burilish) Quyosh nuri va Yerdan qaytgan nur hisobiga isiydi. Havo harorati dengiz sathidan +14⁰C bo’lsa, troposferaning yuqori chegarasida -55^oC gacha pasayadi. Bu qatlamga atmosfera havo massasining 80% i to’g’ri keladi. Xilma-xil jarayonlar (suvning aylanma harakati, yog’inlar, shamollar) shu qatlamda kuzatiladi. Qadimgi ekvadorda 17 km, qutiblarda 8-9 km. Havo harorati har 100m balandlikka ko’tarilganda 0.6^oC soviydi. Troposferadan yuqorida stratosfera (50- 55 km gacha), mezosfera (80-85km gacha), termosfera (1000 km gacha), ekzosfera (2000 km gacha) joylashgan.

2. 
   Yer yuzasining iqlimi bo’lishiga, asosan, uch omil ta’sir etadi. Geografik kenglik omili harorat, bosim, havo massasi va doimiy shamollarning zonal tarqalishiga olib keladi. Havo haroratining Yer yuzasida tarqalishi quyosh energiyasiga bog’liq. Ekvadorda har ikkala qutiblar tomon havoning urtacha yillik harorati 25-26^oC dan -10^oC gacha pasayib boradi.
   

Iqlimning asosiy ko’rsatkichi bo’lgan yong’in miqdori va doimiy shamollar iqlim hosil qiluvchi ikkinchi omil – atmosfera bosimi va havo massasiga bog’liq. Troposferaning bir xil xususyatga ega bo’lgan katta hajmdagi havolari havo massasi deb ataladi. Yuqori kengliklardagi yuqori bosim mintaqasida arkdika va antarktika havo massalari tarkib topadi. Arktikada shimoli-sharqiy, Antarktidada esa janubi – sharqiy doimiy shamollar esadi.
Xuddi shuningdek, yuqori bosimni mintaqalarda past bosimli mintaqalarga doimiy shamollar (masalan, passat) esadi. Farat ular Koriolis kuchi ta’sirida shimoliy yarimsharda o’ngga, janubiy yarimsharda esa japga buriladi.
Quyoshning zenitdagi holatiga ko’ra, atmosfera bosimi va havo massalari shimol yoki janub tomin siljiydi.
Havo massalari lertikal va gorizantal yo’nalishda harakat qiladi. ular davom etishiga kura doimiy yoki mavsumiy (masala, musson) shamollar bo’ladi. Havo massalari yuqori bosimli mintaqalarda tepadan pastga, past bosimli mintaqalarda pastdan yuqoriga tomon harakatlanadi. Agar havo massalari okean ustida hosil bo’lsa, dengiz havo massasi, agar quruqlik ustida hosil bo’lsa, kontinental havo massasi deb ataladi. Dengiz havo massasi iliq va nam bo’lganligi uchun ko’p yog’in keltiradi. Kontinental havo massasi quruq bo’ladi, yog’in yog’maydi.
Uchunchi oqim hosil qiluvchi omil – yerusti tuzilishi tabiat komplekslarining xilma-xil bo’lishiga iqlim orqali ta’sir etadi. Bunda quruqlik va okean oqimlari, qor va muzliklar, relyef shakillari (tekislik va tog’lar) joy iqlimining o’ziga xos xususyatlarini keltirib chiqaradi.

3. 
   Iqlim mintaqalari havo massalarining kenglik bo’ylab tarqalishiga bog’liq holda tarkib topadi. Yer sharida jami 13 ta iqlim mintaqalari ajratilgan. Shulardan 7 tasi asosiy va oltitasi oraliq iqlim mintaqaliridir.
   

Asosiy iqlim mintaqalariga ekvatoriyal, tropik (2ta), mo’tadil (2ta) va qutbiy (arktika va antarktika) mintaqalar tegishli.