Microsoft Word педагогика тарихы кейинги вартант

 
 
1.3. Eń áyyemgi jazba esteliklerde tálim-tarbiya máseleleriniń 
sáwleleniwi 
Turkiy xalıqlardıń jazba estelikleri ózine tán ózgesheliklerge iye bolıp, ol 
“Orxon-Enisey estelikleri”nde óz sáwleleniwin tapqan. Bul jazıwdı, yamasa 
esteliklerdi – taslar
ǵ
a jazıl
ǵ
an jazıwlar dep ataydı. Ol biziń eramızdıń VI-VIII 
ásirlerinde jazıp qaldırıl
ǵ
an hám onda tálim-tárbiya
ǵ
a baylanıslı ma
ǵ
lıwmatlar 
berilgen. 
Orxon-Enisey estelikleri dáslep Enisey, sońınan mongolstannıń Orxon 
dáryası boyında tabılıp, bul jazıwlardı 1893 jılı birinshilerden bolıp daniyalıq 
ilimpaz Vil`gelm Tomson oqı
ǵ
an. Bunnan soń alımlardan – N.M.Yadrintsev,
V.V.Radlovlar onıń tiykar
ǵ
ı dereklerin izlep tawıp oqıw
ǵ
a sazawar bol
ǵ
an. 
Orxon-Enisey yadgarlıqları S.E.Malov hám I.V.Steblevalar tárepinen rus
tiline awdarma jasal
ǵ
an. Ózbekstanda Aybek, O.Sharafuddinov, N.Mallaev, Aziz 
Qayumov hám N.Rahmonovlar bul yadgarlıqlar ústinde izertlew jumısların alıp 
bar
ǵ
an hám usı yadgarlıqlardan tálim-tárbiya jumısların jol
ǵ
a qoyıwda 
paydalanıwdıń abzallıqların kórsete bilgen. 
Eramızdıń VI asiriniń ortalarına kelip, Altay, Jetisuw hám Oraylıq Aziya 
territoriyalarında jasawshı túrk qabiylalarınan ibarat bol
ǵ
an Turk hoqonlı
ǵ
ı 
mámleketi payda boldı. Ol tiykarınan úsh kisi: Bilga hoqon (Mo
ǵ
iliyon), 
Kultegin, Tunyukuklar tárepinen basqarıldı. Bilga hoqon (Mo
ǵ
iliyon) - hoqon, 

---

Kultegin – áskerbasi, Tunyukuk - wázir bolıp, olardıń birgelikte basqarıwı 
nátiyjesinde mámleket sol dáwirde jámiyetlik hám ekonomikalıq jaqtan kúshli 
rawajlan
ǵ
an. 
Bitiktaslarda turk hoqonlarınıń júrisleri, palwanları, áskerbasıları, olar 
tárepinen kórsetilgen qaharmanlıqlar, olardıń bilimli, márt bol
ǵ
anlı
ǵ
ı hám basqada 
ma
ǵ
lıwmatlar orın aldı.
Kultegin xalıqsúyer, isbilermen, xalıqtıń ta
ǵ
dirin oylaytu
ǵ
ın jankúyer 
sıpatında táriyplenedi. Kultegin Eltarish hoqonnıng kishi balası. Ol 713 jılı 27
fevralda 47 jasında qaytıs boladı. Bitiktas 732 jılı ornatıladı. Bitiktasta barlıq 
waqıyalar Kulteginniń a
ǵ
ası Bilge hoqonnıń tilinen táriyplenedi. Bitikti
Kulteginniń jieni Yullu
ǵ
tegin jazadı. Bul degeni, bitig tastıń avtorı belgili 
ekenligin ańlatadı.
Kultegin bitiginde Bilge hoqonning a
ǵ
a-inileri hám qarındas-
tuwısqanlarına murajaat etilip, olardıń qáteleri sebepli turk elinde kóp 
páleketlerdiń júz bergenligi bayanlanadı. Turklerdiń áskeriy júrisleri, olar
ǵ
a
qońsilas tab
ǵ
achlardıń basqınshılı
ǵ
ı sebepli xalıq basına túsken músiybetler 
bayan etiledi: 
2-bitiktas - Bilge hoqon bitigi. Bul bitiktas Eltarıs hoqonnıń úlken balası - 
Kulteginniń ájea
ǵ
ası Bilge hoqon
ǵ
a arnalıp 735 jılı ornatıladı. Bilge hoqon 734
jılı 50 jasında óz jaqınları tárepinen uwlap óltiriledi. Bitik tastı Yullu
ǵ
tegin 
jazadı. 
Tunyukuk bitigi 310 misradan ibarat bolıp, 717-718 jıllarda jazıl
ǵ
an.
Tunyukuk óz bitigin tiri waqtında jazdır
ǵ
an 
Eń áyyemgi bilimlendiriw yadgarlıqlarınan biri sanal
ǵ
an “Irq bitigi” 
(“Tábirnoma”) hám Orxon-Enisey yadgarlıqları tálim-tárbiya tariyxında úlken 
áhmiyetke iye. Bul qoljazbanı XIX ásirdiń axırında A.Steyn Shı
ǵ
ıs Turkistannıń

---

Dińxuan degen jerinen tapqan. Házirgi waqıtta bul yadgarlıq N.Rahmonov 
tárepinen dúzilgen “Áyyemgi hikmetler” kitabınan orın al
ǵ
an.
Anı
ǵ
ıraq etip aytqanda, xalqımız tárepinen eń áyyemgi dáwirlerden eramızdıń 
IX ásirine shekemgi bilimlendiriw, tárbiya máselelerine baylanıslı máselelerdi 
Yullu
ǵ
tegin jazadı. Olarda turkiy xalıqlar
ǵ
a…… baylanıslı waqıyalar 
sáwlelenedi.
Tariyxtıń tas`tıyıqlawınsha túrkler etnikalıq jaqtan hár qıylı bol
ǵ
an hám 
sotsiallıq-ekonomikalıq rawajlanıwı túrli dárejedegi áskeriy aq súyekler tárepinen 
basqarılatu
ǵ
ın qáwimlerden ibarat awqam bol
ǵ
an. 
Túrklerdiń kelip shı
ǵ
ıwı jóninde Mujel-ál Tabarix minaday ápsana keltiredi: 
Nux pay
ǵ
ambarı suw basqını toqta
ǵ
annan soń jer júzin adamlar arasında bólistire 
baslaydı: jayhun tárepin ulı Yafeske bergen. Yafes bul jerlerdiń suwı az, qunarlılı
ǵ
ı 
kem, jawın
ǵ
a mútáj bolsaq kerek boladi. Sonıń ushın, qudaydan sorap alıp bir 
duwa úyret dep atasına ótinish etedi. Nux pay
ǵ
ambar Allataaladan ótinip o
ǵ
an 
jawın jawdırıwshı duwa ilhamın alıp bergen. Yafes duwanı kerek waqtında oqısa 
jawın, qar japqan.
Bul haqqında «Qoblan» dástanında ayqın suwretlewler orın al
ǵ
an. Qoblan
ǵ
a 
turmısqa shıqqan Qurtqa atasınan «jay tastı» enshige sora
ǵ
an. Bunnan basqada 
J.Bazarbaev óz miynetlerinde túrklerdiń qálegen waqıtta jawın jawdıratu
ǵ
ın 
quralınıń bol
ǵ
anlı
ǵ
ın isenimli dáliller menen keltirip ótedi.
Usınday káramatlı duwanı biletu
ǵ
ın Yafestiń jeti ulı bol
ǵ
an: Shın, Túrk, 
Xazar, Saqlab, Rus, Misek hám Kemariy. Bul balalarınıń hár qaysısınıń ózine tán 
qáliplesken jaqsı tárbiyası, minez-qulqı bar bol
ǵ
an. Ekinshi ulı Túrk ádepli, aqıllı 
hám haq kewilli bol
ǵ
an. Túrkler usıdan ónip-ósken degen ańız orın al
ǵ
an. 
Túrk qa
ǵ
anatlı
ǵ
ı jigirmala
ǵ
an qáwimlerdiń federatsiyasınan ibarat mámleket 
bol
ǵ
an. Qa
ǵ
anlıqta
ǵ
ı qáwim hám xalıqlar jámiyetlik-ekonomikalıq rawajlanıwdıń 
túrli basqıshında jasa
ǵ
an. Diyxanshılıq penen shu
ǵ
ıllanıwshı otırıqlı xalıqlar 

---

menen birge sharwa kóshpeliler de bol
ǵ
an. Otırıqlı xalıq jaslardı patriarxal-
feodallıq basqıshta, kóshpeli xalıq patriarxallıq-jámiyetlik dúzimi dárejesinde 
tárbiyalap, jámiyet klasslıq qarama-qarsılıqlardıń tereńlesiwi hám aq súyeklerdiń 
kóbeyip barıwı menen ástelep feodallasıp bar
ǵ
an. Biraq tutas al
ǵ
anda túrk 
qa
ǵ
anatlı
ǵ
ı feodalizm aldında
ǵ
ı ótpeli etaptı sáwlelendiriwshilik xarakterge iye 
degen pikirlerde bar. Mámleket basında nızam hám ádep-ikramlılıq normalardıń 
orınlanıw barısın baqlap, ámelge asırıp turıwshi qa
ǵ
an hám bekler menen tarxanlar 
bol
ǵ
an.
VI-VII-ásirlerde túrklerdiń mámleketlik territoriyası Qıtay shegarasınan 
Vizantiya
ǵ
a, Minusinsk oypatlı
ǵ
ınan Táńri tawlarına (Tyań-shań) shekem en 
jay
ǵ
an. Keń territoriyanı iyelegen túrk qa
ǵ
anatlı
ǵ
ı qońsı: Vizantiya, Persiya, 
Qıtay, Sogd, Vavilon, Assiriya mámleketleri menen ekonomikalıq hám mádeniy 
baylanıslar dúzgen, qa
ǵ
anlıqtıń óndirisin jaqsıla
ǵ
an. Sawdanı rawajlandır
ǵ
an. 
Qıtaylar túrklerden jılqı, túrkler qıtaylardan jipek satıp alatu
ǵ
ın bol
ǵ
an. 
Túrk qa
ǵ
anatlı
ǵ
ı menen barabar VI-ásir aqırı VII-ásir baslarında Tan 
dinastiyası basqar
ǵ
an Qıtay imperiyasında ilim hám mádeniyat gúllengen dáwir 
esaplanıl
ǵ
an. VI-ásirdiń aqırlarında kislografiya, taqtay
ǵ
a oyıp jazıw usılı menen 
kitap basıp shı
ǵ
arıw payda bol
ǵ
an. Qıtay medikleri ósimlikler menen 
minerallardıń shıpa bolıwshılıq qásiyetine tiykarlana otırıp bulardı dawalaw isinde 
keń qollan
ǵ
an. 
Eki júz jıl
ǵ
a shamalas erte orta ásirlerde mámleket bolıp jasa
ǵ
an (551-744 j.j) 
túrk xalıqları ózlerinen burın
ǵ
ı dástúrlerin dawam etip, bay mádeniy miyrasların, 
úrp-ádetlerin jetilistirgen.
Ásirese jaslar
ǵ
a órnek qaharmanlıqtı táriyplewshi jazba hám awızeki 
dóretpelerdiń kóplep jaratılıwı júzege kelgen. Ilimpazlar «Manas», «Qorqıt», 
«Oguznama» siyaqlı miyraslardıń tiykar
ǵ
ı syujeti usı túrk qa
ǵ
anatlı
ǵ
ı dáwirindegi 
waqıyalardı bayanlaydı. Túrk xalıqları erte waqıtları-aq tárbiyalıq xarakterdegi 

---

qızıqlı ańız-ápsanalardı, qaharmanlıq dástanlardı dóretip, Evropa ellerine de 
taratqan. Usınday mádeniy úlgi kórsetiw nátiyjesinde «Alpamıs» siyaqlı dúńya 
júzlik ádebiy miyras esaplan
ǵ
an o
ǵ
ada mazmunlı hám kórkem dóretilgen epostıń 
payda bolıwına túrk xalıqlarınıń órnekli tásir tiygizgeni málim.
Túrk qa
ǵ
anatlı
ǵ
ı tusiıda xalıqtı sawatlandırıw isine ayrıqsha kewil bólindgen. 
Mámleket jaslar
ǵ
a jazıwdi úyretiw maqsetinde original` runikalıq háriplerine iye 
bol
ǵ
an. S.P.Tolstov hám V.A.Livshits óz miynetlerinde bul al`favittiń pexlevi jáne 
sogd jazıwların qayta islew tiykarında payda bol
ǵ
anlı
ǵ
ın, ayrım háriplerdiń 
sekillik jaqtan uqsaslı
ǵ
ın aytqan edi. N.Aristov Orxon-Enisey al`faviti túrk 
xalıqlarınıń mal
ǵ
a en salıwında
ǵ
ı tańbaları negizinde júzege kelgen degen pikirge 
iye. Al tariyxshi N. Kiselev Orxon-Enisey jazıwı sırttan kelgen jazıwdiń tiykarında 
qáliplesiw menen birge jergilikli xalıq arasında tınnan tuw
ǵ
an, original` úlgi dep 
qaraw kerek degen juwmaqqa keledi. Óz pikirlerin dálillew ushın ol da ruwlıq 
tańbalar menen jazıw úlgileri arasında
ǵ
ı uqsaslıqtı aytadı.
Qaysı dáwirde bolmasın adamnıń tárbiyalanıp, qáliplesip shı
ǵ
ıwı, 
strukturasında, onı ózine-ózin basqartıp umtıldırıwshı, qoz
ǵ
awshı kúshler 
sistemasında
ǵ
ı dúńya
ǵ
a kóz-qaras úlken orın tutadı. Bul qubılıs insannıń ruwhıy 
dúzilisinde o
ǵ
ada áhmiyetli bolıp, ob`ektiv waqıyalıqtıń sub`ektiv sáwleleniwi 
adamlardıń jámáátlik jekke bilim tájiriybelerin ózlestirip, úyrenip alıw
ǵ
a 
tárbiyalawdıń nátiyjeleri esaplanadı. 
VI-VIII ásirdegi túrk xalıqlarınıń jaslar
ǵ
a bolmıs haqqında túsinik, dúńya
ǵ
a 
kóz-qaras, diniy isenim qáliplestiriw jónindegi ma
ǵ
lıwmatlar qıtay jıl namalari 
«Veyshu» hám «Suyshu» larda ushırasadı. Ertedegi túrk xalıqlarınıń dúńya
ǵ
a kóz-
qarasın anıqlawda biz tiykarınan Orxon-Enisey, Talas, Sudji, Barlıq, Altın kól, 
Elegesh h.t.b jazıw esteliklerindegi ma
ǵ
lıwmatlar
ǵ
a súyenemiz. Usı áyyemgi 
túsinikler kompleksi-animizm VI-VIII-ásirlerdegi túrk xalıqlarında «kók táńiri»ge 
sıyınıw qubılısın payda etken edi. 

---

Táńrige sıyınıw ertedegi kóplegen evroaziya kóshpelileriniń turmısında orın 
al
ǵ
an qubılıs. Túrk tiline tán bol
ǵ
an «táńri» sóziniń etimologiyası «tań eri» 
komponentlerinen ibarat. Tań sózi qaraqalpaq tilinde (basqa túrk tillerinde de) 
túnniń, qarań
ǵ
ılıqtıń tamamlanıwın, kúnniń shı
ǵ
ıwınan aldın
ǵ
ı waqıttı bildiredi. 
Ya
ǵ
nıy «tań», «quyash» degen mánistiń jaqın mazmunı. Al «eri», «er» sózleri túrk 
tilinde er jınıslı adamnan tısqari batır, qaharman túsiniginde bayanlaydı. Demek 
«tań eri» sózi «quyash adamı», «aspan adamı» yamasa «aspannıń batır 
qaharmanı», «aspannıń qúdiretli adamı» degen mánisti ańlatadı.
Táńrige sıyınıw feodallıq qatnaslardıń qáliplesip rawajlana basla
ǵ
an dáslepki 
dáwirinde feodallıq ideologiya xarakterin iyeley basladı. Qa
ǵ
anatlıq onı 
mámleketlik monteistlik dinge (bir táńrige) aylandırıp, ózleriniń eziwshilik 
maqsetlerine qollanıwdı názerde tuttı. «Qul`tegin» degi pikirlerge qara
ǵ
anda: 
«kókte túrk táńrisi» bar. Túrk qa
ǵ
anları ózlerin aspannıń, ya
ǵ
nıy, táńriniń balası 
dep ata
ǵ
an. Kók táńriniń balası dep aytıw is qa
ǵ
azlarında da orın al
ǵ
an. Jazıwlarda 
«kók táńri» tek túrk xalıqlarınıń 
ǵ
ana qudayı, sıyınıw ob`ekti dep túsindirilgen. 
Kók táńrini jekke ózleriniń sıyınatu
ǵ
ın tiregi dep alıp túrk xalıqlarınıń quday 
súyetu
ǵ
ın jaqsı áwladpız degen túsiniklerinen dóregen edi.
Ertedegi túrk jazıwlarında balalar
ǵ
a durıs tárbiya berilgende 
ǵ
ana olardıń 
jaqsı bolıp er jetetu
ǵ
ının, perzenttiń tek tárbiya menen adam bolatu
ǵ
ının 
túsingenligi ayrıqsha seziledi. Ásirese balalardıń jas waqtınan qay
ǵ
ılı turmısqa, 
ruwxı túsiwshilikke griptar bolmawın názerde tutqan, sem`yada qıyınshılıqsız, 
balalıq shadlıqta ósip er jetiwine áhmiyet berilgen.
Jazıwlarda tá
ǵ
dirdi táńri belgileydi degen isenimlerdiń bolıwına qaramastan 
jaslardıń jaqsı adam bolıp shı
ǵ
ıwında tárbiyanıń wazıypası úlken ekenligine 
ayrıqsha áhmiyet berilgen. Bitig taslar ata-ana ushın perzentli bolıwdı baxıtlılıq 
dep esapla
ǵ
an hám onı tárbiyalawdı birinshi miyneti dep túsindirgen. jaslar
ǵ
a 
xalıqlıq ruwxta tárbiya beriliwi, bul iste balalar oyınnıń áhmiyeti úlken ekenligi 

---

táriplengen. Xalıq oyınları abstarkt oylawdı salıstırıp analizlew menen sintezlewdi 
jetilistirwdi názerde tutqan. Balalardıń qáwendersiz qalıwı qaralan
ǵ
an. Jetimler 
ákesi yaki anasınıń asırawına berilgen. Qızlar tárbiyasında Umayda ideal etiwshilik 
orın alıp, olar sulıw bezenip kiyiniwge, qosıq aytıw
ǵ
a úyretilgen. 
Jazba miyraslarda mámlekettiń ádep-ikramlılıq nızamlarınıń dóretilgenligi de 
aytıladı. Bul huqıq tártip qa
ǵ
ıydaları xalıqta
ǵ
ı ádep-ikramlılıqtıń ólshemleri 
qa
ǵ
anlıqta
ǵ
ı jaslardıń adamgershilikli qáliplesiwiniń tiykarı bol
ǵ
an. Jazıwlarda 
jaslardı doslıqqa awızbirshilikli awqamda jasaw
ǵ
a úyretiw názerde tutıl
ǵ
an. Sóz 
etip otır
ǵ
an bitig taslarda jaslardi shınıqqan, epshil etip tárbiyalaw, kókmar 
tartısıw, qabaq atıw, palwanlar gúresi, mergenlik t.b. oyın túrleriniń en 
jaydırılıwıda áhmiyetli sanal
ǵ
an. Ásirese balalardı áskeriy ónerge úyretiw, sheber 
qılıshlasıw, oq jay atıw, urısıw usılların jetik iyelewge tárbiyalaw qarastırıl
ǵ
an. 
Urısıwdıń xalıq azatlıq gúres xarakterinde bolıwı názerde tutılıp, bunday urıslardıń 
jaslardı qor
ǵ
anıw quralı sıpatında jámáátlesiw jáne watandı súyiw sezimlerine 
tárbiyalaytu
ǵ
ını esapqa alın
ǵ
an. 
Ertedegi túrk jazıwlarınıń mazmunında sol waqıtta
ǵ
ı xalıq tá
ǵ
diri 
ǵ
ana emes, 
al keleshek áwladlar, usı kúngi jaslar tá
ǵ
diri de oylanıl
ǵ
anlı
ǵ
ı, bulardıń turmısları 
baxıtlı bolıwı ushın pidákerlik kórsetip, házirgi dáwirde de belgili dárejede 
áhmiyetke iye tálim-tárbiyalıq násiyatdar qaldır
ǵ
anlı
ǵ
ı ayrıqsha dıqqatqa miyasar.