Microsoft Word педагогика тарихы кейинги вартант

 
2.5. Sufizm táliymatınıń mánawiy turmısqa tásiri, Axmed Yassawiy hám 
Bahawatdin Naqshbandiylerdiń bul ba
ǵ
darda
ǵ
ı xızmetleri. 
 
Sufizm VIII ásirdiń axırı hám IX ásirdiń baslarında payda bolıp musırman 
mámleketlerine, ásirese Maverennaxrda keń en jay
ǵ
an a
ǵ
ım hám táliymat.
Bul a
ǵ
ımnıń tiykarın salıwshılar bolıp Zayniddin binni Muhammad Imam
G`azzaliy (1058-1111) hám Xoja Axmed Yassawiy sanaladi. 
Imam G`azzaliy “Hujjat-ul-islom” laqabın al
ǵ
an. Ol haqqında kóp unamlı 
pikirler aytıl
ǵ
an. «Egerde quranıń jo
ǵ
alıp qalsa onı G`azzaliydiń shı
ǵ
armaları 
menen qayta tiklep alıw
ǵ
a boladı» degen pikirler usınıń ayqın mısalı. 
Imam G`azzaliy tárepinen jaratıl
ǵ
an “Tahofut al-falsafa” (“Filosoflardı 
biykarlaw”), “Kimyoi saodat” (“Saadat ximiyası”), “Ixya ulum ad-din” (“Diniy
ilimlerdi tiriltiw”) miynetleri bar. 
Imom G`azzaliy insan kámal
ǵ
a jetiwi ushın belgili dárejedegi shártlerdi 
ámelge asırıp, málim bir joldı basıp ótiw kerek deydi. Ol islam talapların – 
nizamlıqların, haqıyqat dep esaplap, adamlardı o
ǵ
an sózsiz boysınıw
ǵ
a shaqıradı.
Islam dunyasında sufizm a
ǵ
ımın rawajlandırıwshılardıń biri Xoja Axmed 
Yassawiy (XI ásirde jasa
ǵ
an tiwıl
ǵ
an jılı námalim, biraq ilimiy ádebiyatlarda
1166 jılı dúńyadan ótkenligi jazıladı). Ol Shimkent oblastı Sayram qalasında 
Ibrahim shayıq shańara
ǵ
ında dúńya
ǵ
a kelgen.

---

Náreste waqtında dáslep anasınan, jeti jasında ákesinen ayrıladı. Keyin atası 
jergilikli ulama shayıx Arıslan baba tárbiyasında bolıp bilim aladı. Erjetkennen 
keyin Muwsa shayıxtıń qızı Aysha
ǵ
a úylenedi. Onıń Ibrayım atlı ulı, Shannaz atlı 
qızı bol
ǵ
an. Xoja Axmed atasının kórsetpesi menen Buxara
ǵ
a barıp medresede 
oqıydı.
Bul jerde ol tasawif filosofiyasınıń danıshpanı Yusup Hamadaniyden tálim 
aladı. Ustazı Yusuptiń shıgısı Irannıń Hamadan walayatınan bolıp ol Iranda, 
Hindistanda oqı
ǵ
an bilimli alım edi. Xoja Axmed ustazi Yusup Hamadaniy 
ólgennen keyin biraz waqıt onıń isin dawam ettirip, tasawif iliminen talabalar
ǵ
a 
sabaq beredi, ózine múnásip shakirtler tayarlaydı. Keyin ala Xoja Axmed suwpılık 
bilimlerin tereńlestirip, suwpı bolıp Yassı (házirgi Túrkistan) qalasına keledi.
Bul jerde ol óziniń «yassawiyshılıq» diniy a
ǵ
ımınıń tiykarın saladı. Xoja 
Axmed óziniń is-háreketiniń dáslepki jıllarında-aq óziniń dúńya
ǵ
a kóz qarasın 
xalıqtıń arasında keńnen jayıw maqsetinde túrkiy tilde qosıqlar jaza baslaydı. 
Bizge kelip jetken Xoja Axmed Yassawiydiń «Diywaniy Hikmet» (danalıq kitabı) 
atlı qosıqlar kitabı bolıp eń tolıq nusqası 1878 jılı Qazan baspasında basıladı.
Eń eski nusqası XV ásirdiń ortalarında arab alfavitinde kóshiriledi. Bul kitap 
o
ǵ
uz-qıpshaq tilinde sol dáwirdegi puxara xalıqqa túsinikli tilde jazıl
ǵ
an shı
ǵ
arma 
bolıp, óz waqtında Orta Aziyadan baslap Edil (Volga ) ja
ǵ
alarına deyingi kóshpeli 
túrkiy qáwimlerdiń arasında keń tarqaladı.
Onıń qosıq qatarlarında óziniń tuw
ǵ
an kúninen baslap alpıs ush jasqa 
deyingi ómir jolı bayan etiledi. Ayırım rawiyatlar
ǵ
a qara
ǵ
anda Axmed Yassawiy 
63 ke ya
ǵ
nıy pay
ǵ
ambar jasına jetkennen soń, qal
ǵ
an ómiriniń barlıgın jer astına 
túsip, quda
ǵ
a sıyınıwshılıq penen ótkergen degen de gápler bar. 
Xoja Axmed Yassawiydiń tálim tárbiya mashqalaların sufizm menen 
baylanıstırıp sheshiwge umtılıwı pedagogika tariyxında úlken burılıs boldı. 
Sufizm bul adamnıń óz qáteshiligin túsinip táwbege keliw, ózin-ózi pák etiw, qayta 
tárbiyalaw edi.

---

Ol jaslardıń tábiy
ǵ
iy ózgeshelerine say tárbiya beriw maqsetinde de olardıń 
jasın dáwirlerge bólip, 16-jastı erjetiw dáwiri dep kórsetti. 7 jastan baslap 20-jasqa 
shekem ilim úyrenip ustazdıń xızmetinde bolıw, soń ilimdi ózinshe izlenip 
ózlestiriw kerekligi, ilim-marifattın qudaydı tanıw
ǵ
a eristiretugının túsindiriwi 
ayrıqsha áhmiyetli boldı.
Danıshpannıń tárbiya isinde dene jazasın qollanıwın adamda
ǵ
ı sezgirlikti jáne 
qabıl etiwdi jedellestiretu
ǵ
ının inabatqa alıwı, qudaydıń qulı bolıw ushın jaqsı 
pazıyletlerdi iyelew kerekligin násiyatlaydı. Yassawiy nadanlıqtıń sebebinen 
ómirde sawatsızlıq, turaqsızlıq, ata-ana hám ustazlar
ǵ
a húrmetsizlik, ruwxiy 
túsiniklik, jawızlıktıń rawajlanıwı, marifat qarar tappa
ǵ
an úlkede mámleket 
ıdıraydi degen pikirdi aytadı. 
Yassawiydiń «Diywaniy hikmet» shı
ǵ
arması filosofiya, pedagogika, 
psixologiya ádebiyat pánleriniń rawajlanıwında ayrıqsha orın iyeleydi. Ulıwma 
aytqanda Yassawiydiń jetilisken insan haqqında
ǵ
ı ideyaları jas áwladtı 
tárbiyalawda áhmiyetli programma sıpatında xızmet etedi. 
Sufizmniń jáne bir a
ǵ
ımı Naqshbandiya talimatınıń jaratılıwı menen 
baylanıslı. Bul a
ǵ
ım XIII ásirdiń axırlarında qáliplese basladı. XIV-XV ásirlerde
Oraylıq Aziyada eń bir abroylı taliymatqa aylandı. 
Yusup Xamadaniydiń qolında tálim al
ǵ
an Xoja Abdulholiq G`ijduvaniy
keyinirek Naqshbandiyanıń tiykarın saladı. Onıń ózi 1103 jılı Buxaranıń 
G`ijduvon rayonında dúńya
ǵ
a keledi. Baslawısh tálimdi G`ijduvanda al
ǵ
annan 
keyin Buxara
ǵ
a kelip, Yusup Xamadaniyge shákirt túsedi.
Bahawaddin Naqshbandiy 1318 jılı Buxara
ǵ
a jaqın jerdegi Orifon awılında 
tuwıladı. Naqshband onıń laqabı. «Qolıń iste, kewliń allada bolsın» degen ideya 
Naqshbandiydiń ideyasi.