1017-1018 jıllarda Maxmud
Ǵ
aznaviydiń (998-1030) húkimranlı
ǵ
ı
ornatılıp Xorezm Maxmudtıń mámleketinen
ǵ
árezli bolıp qaladı. Mamun
akademiyasında
ǵ
ı kóplep alımlar qatarında Beruniyde G`azna
ǵ
a alıp ketiledi.
Beruniy alım sıpatında «Ótken awladlardan estelikler» atlı
miynetin
jazgannan soń keń jámiyetshilikke tanıladı. 1004 jılı Beruniydi ilimiy akademiya
sholkemlestirgen, ilimge húrmet penen qaragan. Xorezmnin hákimi Mamun 2 óz
sarayına máslahátshi etip aldıradı. Mamun 2 kóp sanlı alımlardı toplap ilimniń túrli
tarawı boyınsha jumıslar alıp bar
ǵ
ızgan edi.
Beruniy usı «Mamun akademiyasın» basqaradı. Ilimpaz astronomiya,
matematika,
geodeziya, geografiya, kartografiya,
metereologiya, klimatologiya,
tariyx, etnografiya, din tariyxı, filosofiya, adebiyat h.t.b. tarawlar boyınsha 150 den
aslam kitap jazadı.
Beruniydiń bizge shekem qırıqlagan shıgarması jetip kelgen. Onıń:
«Geodeziya», «Indiya», «Minerologiya», «Saydana» siyaqlı ogada iri shıgarmaları
alımnıń dúnyaga túsinigin tábiyatqa kóz qaraslarin pedagogikalıq oyların
bayanlawda úlken áhmietke iye.
Beruniy adam jasap ótken ómirinde dúńya sırların, óziniń tagdiyrin,
jasaw
maqsetin durıs tusinip ómir keshiriwi lazimlıgın, ne ushın tuwılıp, ne ushın
óletugının bayqawı, adam ne ushin turmıstı ba
ǵ
darlap jasawtu
ǵ
ının ayttı. Ol adam
barqulla tábiyattı úyrenip jasawı kerekligin talap etti. Bul isler adamnıń turmısta
aljaspay jasawına tiykar boladı dep esapladı.
Beruniy adamzat jámiyetiniń payda bolıw protsessin túsindiriwge umtıldı. Ol
adamlardı quday jaratqan dep oyladı hám qudaydıń bergen aqılı, erki adamlardı
birgelikte jasawga alıp kelgen bolsada, bul olardıń barlıq zárúrligin qanaatlandıra
almaytugının ayttı. Bunıń ushın adamlardı tárbiyalaw zárúr dedi. ásirese adamlar
ǵ
a
aqıl, ilim úyretiwdiń tareptarı boldı.
Beruniy ilimniń payda bolıwı hám onıń wazıypaları máselesinde teren
pikirler bayanlap «Ilim túrlerin adamlardıń tirishilik turmısında
ǵ
ı zárúrliklerin
dúńyaga keltirdi» dep jazgan edi. Ol «Kanon Másuda» kitabında N.Kopernikten
500 jıl burın jerdiń óz kosherinde hám quyash átirapında aylanıp júretugının
dáliyilledi.
Alım bulardan basqa da tábiyat ilimleri boyınsha kóp gana jańalıqlardı dóretti
hám bul jańalıqlardı
jaslar
ǵ
a úyretiw táreptari boldı. Jaslar ilimdi, tabıslardı
ózlestirip, onı ta
ǵ
ıda rawajlandırıwı hám izdegi awladlar
ǵ
a úyretiwi kerek dedi.
Usı sebepli ol ilim úyretiwde ustazlardıń róli úlken
ekenligin, onıń jetik bilimli
adamlardan qoyılıwı lazımlıgın, eger ustaz tereń bilimli bolmasa, shákirtler de ilim
tarawında shala sawat bolıp shıgatugının eskertti. «Mugallim qanday bolsa
oqıwshısıda sonday boladı»-dedi.
Beruniy ilim úyretiwde ózlestirgen bilimlerdi tez-tez tákrarlap turıw
kerekligin eskertti. Onıń pikirinshe «Bilim qaytalaw hám tákrarlanıwdıń jemisi».
Beruniy adam ilim ushın barlıq ómirin bagıshlaganda gana maqsetke muwapıq
úyreniwi múmkin dep eskertti. Ol oqımagan, real` bilimlerden xabarsız adamlardıń
dúńya haqqında túsinigi sheklengen dárejede bolatugının ayttı.
Xalıqtıń ishinde turli isenimlerge aylanıwshılıqtıń kópligi usınnan edi.
Sebebi: «Bilimsiz adamlardıń kewili ırımlarga meyil boladı»-dep jazgan edi.
Beruniy óziniń pedagogikalıq kóz qaraslarında jaslarga ádep-ikramlıq tárbiya
beriwge de óz pikirlerin ayttı. Ol «Indiya» shıgarmasında hár bir millettiń ózine tán
tárbiya beriw usılı hám óz sisteması bolatugınlı
ǵ
ın kórsetti. Xalıqtıń
demokratiyalıq mazmundagı ádep-ikramlıq talaplarına súyene otırıp jaslardı
ádepke tárbiyalawdıń baslı mazmunı
adamgershilikli, saqıy, kishi peyil, ádalatlı,
awızbirshilikli, doslıqtı, miynetti súygish etip tarbiyalaw kerek dep kórsetti.
Jaqsı ádetlerge tárbiyalangan adamlar jaqsı islerdi dóretiwge uqıplı
bolatugınlıgın eskertip: «Jaqsı minez-qulıq jaqsılıqtıń alamatı» ekenligin, sonlıqtan
balalarga ádep jetiskenlerin jaslayınan qáliplestiriw kerekligin ayttı.
Beruniy jaslardı miynet súyiwshilikke tárbiyalaw kerekliginede úlken áhmiyet
berdi. Ol aqıl, erk hám miynetke umtılıw gana adamlardıń turmısın belgilep beredi,
sebebi: «Qálegen nársege miynet etiw arqali erisiledi» - degen edi hám zorliq
penen májburiy isletilgen miynettiń jaqsı natiyje bermeytugınlıgın tusindirdi.
Beruniydin jaslardı estetikalıq, azadalıq jaqtan tárbiyalaw haqqındagı pikirleri
ogada bay. Ol «Minerologiya» kitabında: «Tisti juwıw, kóz hám qabaqlardı taza
tutıw, olarga súrme qoyıw, shashtı zárur
bolganda boyaw, tırnaqlardı alıp turıw
hám onı siyamlaw»dı talap etip jaslar jarasıqlı, sulıw kóriniste bolsa - azadalı
ǵ
ı
unamlı, ádepli minez qulıqlı boladı dep eskertti.
Beruniy tek tábiyat pánlerin rawajlandırıwdı
ǵ
ana emes, al usınıń menen
birge Orta Aziya xalıqlarınıń pedagogikalıq oyları tariyxın jetilistiriwge de úlken
úles qosqan entsiklopedist alım.
Do'stlaringiz bilan baham: 
