|
Tayanısh túsinikler:
Shı
ǵ
ıs oyanıw dáwiri, tálim-tárbiya, islam táliymatı, mektep hám medreseler,
adam anatomiyası, táwipshilik, temperament, tárbiya metodları, didaktikalıq kóz-
qaraslar, matematika, astronomiya, juldızlar háreketi, úsh múyeshlik, tórt
múyeshlik, natural sanlar, muzıkanıń insan ómirindegi áhmiyeti. Qarahaniyler
dáwiri, tálim, tárbiya, Maxmud Qashqariy, Yusup Xas Xajib, Axmed Yugnakiy,
Keyqawıs, pedagogikaliq kóz-qaras, a
ǵ
artiwshiliq xizmet, «Diywaniy lu
ǵ
at at-
turk», «Qutad
ǵ
u bilig», «Xibatul- haqayiq».
Temanıń mazmunı:
3.1. X-X1-ásirler Shi
ǵ
is oyaniw dáwirinde talim hám tarbiya.
Arab xalifatlı
ǵ
ında júz bergen jámiyetlik-siyasıy ózgerisler, Islam dininiń
qáliplesiwi mádeniyatqa hám turmısqa tásir jasadı. Mádeniy turmısta júz bergen
kóterińkilik ruwxıy turmıstada ózgerislerdiń bolıwına alıp keldi. Usı kóterińkilik
pútkil Arab xalifatlı
ǵ
ın, jaqın hám Orta Shı
ǵ
ıstı óz ishine qamrap al
ǵ
anı ushın
Shı
ǵ
ıs oyanıw dáwiri dep ataldı.
Usi Oyanıw dáwiri IX ásirden baslanıp XV-XVI ásirlerge shekem dawam etti.
Arab xalifatlı
ǵ
ında IX ásirde payda bol
ǵ
an Oyanıw dáwiri xalifatlıqtıń Ba
ǵ
dad,
Damask, Xalab qalalarınan baslanıp, basqa barlıq xalıqlardıń mádeniy turmısına
tarqaldı.
Xalifa Xorun ar-Rashid (786-833 j.j.) hám onıń balası al-Mámun dáwirinde
Ba
ǵ
dadta “Bayt–ul-hikma” (“Danıshpanlıq úyi”) shólkemlestirildi. Bul
Akademiya barlıq ilim jankúyerleriniń ilimiy orayına aylandı. Onıń janında
dúńyalıq kitapxana shólkemlestirildi.
Akademiya 813-833 jıllarda jánede rawajlandı. Bul jerde xalifa al-
Mámunnıń ilimdi rawajlandırıw
ǵ
a qosqan úlesi kúshli edi. Ol Maverennahr hám
Xorasanda
ǵ
ı ilimpazlardı toplap, olardıń ilimiy dóretiwshiligine sharayatlar jaratıp
berdi. Bulardıń arasında al-Xorezmiy, al-Xuttaliy, al-Javhariy, al-Far
ǵ
oniy, al-
Marazviy siyaqlı watanlaslarımızda bar edi.
Al-Mámun xalifaliq taxtına otır
ǵ
annan keyin ilimpazlardıń barlı
ǵ
ın
Ba
ǵ
dadqa shaqırıp aldı hám “Bayt-ul-hikma” danıshpanlıq úyin (Mámun
akademiyası) shólkemlestirdi.
Bul dáwirde áyyemgi mádeniy yadgarlıqlar oyanıw dáwiri mádeniyatınıń
jaratılıwı hám rawajlanıwına tiykar saldı. Egerde arablar Oraylıq Aziyanı basıp
alıp, bul jerde burın bar bol
ǵ
an mádeniyat oshaqları joq qılın
ǵ
an bolsa, olar áste-
áste tiklenip, nátiyjede ilimniń jetik mamanları jetilisip shıqtı.
Bul dáwirde awıl xojalı
ǵ
ı rawajlandırıldı, jer maydanları keńeytirildi,
suw
ǵ
arıw imaratları tiklendi, paxta, zı
ǵ
ır, kenep egilip, olardıń talasınan tawar
toqıldı. Maverennahrda, sonıń ishinde, Xorezm, Urgench, Fer
ǵ
ana, Samarqand
hám Buxara toqımashılıq buyımları, ásirese Samarqand hám Buxara shayısı
dúńya
ǵ
a belgili boldı.
Sawda rawajlandı. Nátiyjede Jaqın hám Orta Shıgıs mámleketleri: Ispaniya,
Indiya, Qıtay, Vizantiya menen bolatu
ǵ
ın sawda isleriniń kólemi keńeyip bardı.
X ásirden baslap Maverennaxr hám Xorasanda
ǵ
árezsiz feodallıq
mámleketler–Tohiriyler, Samaniyler, Qaraxaniyler, G`aznaviyler, Saljuqiyler,
Xorezmshaxlar mámleketleriniń payda bolıwı xalifalıqtıń jemiriliwine alıp keldi.
Bul dáwirde mekteplerde oqıw arab tilinde alıp barıldı. Rasmiy hújjetler,
shariat qa
ǵ
ıydaları arab tilinde jazıldı. X ásir ortalarına kelip, fars-tájik tilinde de
jumıslar alıp barıldı, lekin hújjetler arab imlasında jazılatu
ǵ
ın edi.
Bul dáwirde Buxarada úlken kitap bazarı boldı. Abu Ali ibn Sino kitap
dúkanlarında Farabiydiń Aristotel “Metafizika”sına jaz
ǵ
an túsindirmelerin satıp
al
ǵ
anlı
ǵ
ı haqqında óz ómirbayanında jazıp qaldıradı. Buxara ámiri sarayında ullı
kitapxana bol
ǵ
an. Ol sol dáwirdegi Sheroz kitapxanası menen bellese al
ǵ
an.
Samaniyler dáwirinde Rudakiy, Ferdawsiy, Xorezmiy, Far
ǵ
oniy, Beruniy
hám ibn Sino siyaqlı alımlar dóretiwshilik miynet etken. X ásirdiń 2-yarımınan
shólkemlestirilgen Qaraxaniyler mámleketinde de ayrım xanlar óz saraylarında
kitapxanalar shólkemlestirgen.
Bul kitapxanalarda arab hám Batıs Evropa alımlarınıń shı
ǵ
armalarıda bar edi.
Usı dáwirde turkiy til qáliplesip bardı. Yusuf Xas Hajib, Mahmud Qashqariy
siyaqlı alımlar dúńyalıq áhmiyetke iye bol
ǵ
an shı
ǵ
armalardı jarattı.
XI ásir baslarında
Ǵ
aznaviyler, keyinirek Saljukiyler, Xorezmshahlar
mámleketi payda boldı. Ilim, jámiyetlik-filosofiyalıq pikirler rawajlandı. Mahmud
Ǵ
aznaviy óz sarayına júda kóp mádeniy baylıqlardı toplaydı, alımlardı jumısqa
shaqıradi. Abu Rayxon Beruniydiń belgili “Hindistan” shı
ǵ
arması usi jerde
jazıladı.
Saljuqiyler dáwirinde hákimiyattı Alp-Arsılan Muhammad basqarıp, Nizom
ul-Mulk onıń sırtqı siyasat wáziri boladı. Ol hákimiyattı basqarıw usulların islep
shı
ǵ
adı hám óziniń “Siyosatnoma” shı
ǵ
armasın jaratadı (1091-1092 j.j.). Bul
shı
ǵ
armada mámleketti basqarıwdıń printsipleri bayanlanadı.
Nizom ul-Mulk bilimlendiriwdi rawajlandırıw
ǵ
a ayrıqsha úles qosadı. Ol
1067 jılı óziniń esabınan “Nizomiya” medresesin qur
ǵ
ızadı. 1074 jılı Orta
Shı
ǵ
ıs mámleketleri ushın kalendar` dúzedi. Mine usı kalendar` házırgi waqıtta da
eń quramalasqan kalendar` esaplanadı.
XI ásirde Xorezmde de ilim-pán rawajlanadı. Xorezm shaxı Mámun II óz
sarayına záberdes alımlardı jiynaydı. Akademiyanı dúzedi. Akademiyada Beruniy,
ibn Sino, al-Masixiy hám basqalar jumıs isleydi. Lekin tajı-taxt ushın gúresler
nátiyjesinde bul ilim dárgayı jumısı toqtaydı, alımlar tarqatıp jiberiledi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
