|
3.3. Abiw Nasr al Farabiy shı
ǵ
armalarında pedagogikalıq pikirler.
Orta ásirlerdegi jámiyetlik-filosofiyalıq pikirlerdiń rawajlanıwı Abu Nasr
Farabiydiń ismi menen baylanısadı. Ol Orta Aziya xalıqlarınıń tálim-tárbiyalıq oy-
pikirleriniń rawajlanıwında ayrıqsha orınga iye oyshıl, danıshpan, entsiklopedist
alım sanaladı.
Abu Nasr Farabiy (873 - 950) Sırda
ǵ
yaga Arıstıń quyar jerindegi Farab
(Otrar) awılında askeriy hám siyasıy xızmetker shańaraında tuwıladı. Baslawısh
bilimdi awılında alıp, keyninen Samarqand, Buxara hám Arab xalifatlıgınındagı
Bagdad penen Xaron qalalarına barıp oqıydı.
Farabiy meditsina hám logika ilimin xristian vrachı Yuxannadan (860-920),
Grek ilimin Abu Bashar Mattadan (870-940) úyrenedi. Ol Aristotel` shıgarmaların
teren ozlestirip logika, matematika, meditsina hám filosofiyanın ulıwma maseleleri
menen qızıqsınadı. Qánigeler Farabiydiń 70 ke jaqın xalıqtıń tilin bilgen dep
aytadı.
Farabiydin ayyemgi Grek alımları miynetlerine kommentariya jazıw isleri tek
shıgıs xalıqlarınıń emes, al orta asirdegi Evropa xalıqlarında grek ilimi
jetiskenlikleri menen tanıstırıwga sebepshi boldı. Bunnan tısqarı ol filosofiya,
logika, psixologiya, etika, muzıka ilimleri boyınshada miynetler dóretti. Ásirese;
«Filosofiya derekleri», «Aqıl haqqında traktat», «Filosofiyanı uyreniwge shekem
neni biliw kerek», «Mámleket haqqında traktat», «Ilimniń kelip shıgıwı haqqında»,
«Jan haqqında», «Jannıń kúshi haqqında», «Aqıl hám túsinik», «Muzıka haqqında
úlken traktat» tagı basqa 160 tan aslam shıgarmalar dóretken.
Jetik bilimliligine bola Farabiydi Aristotel`den keyingi «Ekinshi mugallim»
yamasa «Shıgıstıń Aristoteli» dep atagan. Onıń shıgarmaları XII-XIII asirlerde-aq
latın, evrey, parsı tillerine awdarılgan. Ol orta asir sharayatında birinshi bolıp
jámiyettiń kelip shıgıwı onıń maqseti hám wazıypası haqqında sistemalı pikirlerge
iye bol
ǵ
an hám usı
ǵ
an tiykarlanıp óz shı
ǵ
armaların doretken.
Onıń túsindiriwinshe adam duńya rawajlanıwınıń jetilisken shıńı. Adam
ǵ
a
tálim-tárbiya beriw isi tábiyat qubılıslarınan óz maqsetleri ushın paydalana biliw,
basqa adamlar menen durıs qatnasta bolıw, jamiyettiń talaplarına juwap bere
alatugın adam sıpatında qáliplesiwi ushın kerek degen edi. Rudakiy siyaqlı
Farabiyde adamdı tarbiyalaganda onı aqıl hám ádep ikramlıq jaqtan tennen
qáliplestiriw kerekligin, aldı menen insannıń nege qabileti bar ekenligin anıqlamay
turıp tárbiya isine kirisiw kútilgen nátiyjeni bermeytugınlıgın ayttı.
Ol tálim-tárbiya degen terminge anıqlama berip tálim degen sóz adamlar
arasındagi bilimlerdi, al tárbiya usı adamlar ortasındagı minez qulıq jetiskenliklerin
birlestiriw dep tusindirdi. Tálim úyretiw jolı menen, al tárbiya órnekli is, tájiriybe
jolı menen ámelge asırıladı dedi.
Jaslarga bilimdi túsindirgende olardın yadlap alıwı emes, al izbe-izlikti
saqlap, belgili bir baylanıslar boyınsha yadta tolıqtırıp ugıwı zarúr dedi
«filosoflardın qoygan sorawlarına juwaplar» degen miynetinde.
Farabiydiń aqıl tárbiyası haqqındagı pikirlerinin mazmunında qorshap
turgan atiraptı, tábiyat hádiyselerin biliw, olar haqqında
ǵ
i bilimlerin bar
ǵ
an sayın
terenletip barıw ideyasi bar. Ol aqıl tárbiyasın balalarga jaslayınan úyretkende
natiyjeli bolatu
ǵ
ının eskertti.
Farabiy «Ixso-al-ulum» shıgarmasında ilimlerdi úlken bes tarawga bóldi hám
belgili izbe-izlik sistemasında úyreniw táreptari boldı. Olar mınalar; Til bilimi,
logika, matematika, tábiyat ilimleri hám siyasıy ilimler. Onın pikirinshe
matematika, tábiyat taniw hám metafizika ilimleri insan aqılın túrli bilimler menen
bayıtadı, yagnıy tálim ushın xızmet etedi. Siyasıy ilimler (etika, yurisprudentsiya)
insan ádebin tarbiyalaydı.
Farabiy jaslardın morallıq tárbiyası haqqında da pikirler júrgizdi. Ol ádep
ikramlı insan degende oqıw
ǵ
a, ilimge umtılıwshı, haqıyqatlıq hám ádalatlıq ushın
gúresiwshi, ótirikshiliktiń dushpanı, óz pikirinde turatu
ǵ
in adamlardı názerde tutti.
Ol adamlarda tuwma morallıq sezimler bolmaytu
ǵ
ının, onıń tárbiya arqali júzege
keletu
ǵ
ınlı
ǵ
ın, adamnıń xarakteri, minez-qulqı ol jasap atır
ǵ
an sotsial ortalıqta
qáliplesetugının bayanladı.
Farabiy jaslardıń jetilisiwinde estetikaliq tárbiyanıń róline de zor dıqqat
qarattı. Ol Muzıka haqqında úlken traktat, Ritorika, Poeziya iskusstvosı haqqında,
Baxıt jolına kórsetpe hám ta
ǵ
ı basqa miynetlerinde estetikalıq tárbiya haqqındagı
pikirlerin jazdı. Ol muzıkanıń estetikalıq tárbiya beriwde róliniń úlken ekenin,
ilimniń kelip shı
ǵ
ıwı haqqındá degen miynetinde «Muzıka ilimi turaqlılıgın
joyıtqan adamlardın minez-qulqın tartipke keltiredi. jetilispegen minez qulıqlardı
pisip jetilistiredi hám minez-qulqınıń turaqlılıgın saqlap turadı» dep jazgan edi.
Farabiydiń usınday hár tárepleme jetilisken aqilli, ádepli, gozzal adamlardı
tárbiyalaw kerek degendegi maqseti ideal, baxıtlı jámiyetke erisiw edi. Onıń
pedagogikalıq kóz-qaraslari Samaniyler dáwirindegi jámiyetlik siyasıy hám
mámleketlik duzim máseleleri menen tikkeley baylanıslılıqta dóregen. Farabiydin
Orta Aziyaga keń tarqalgan progressiv tálim-tárbiyaliq pikirleri ózinen keyingi
oyshıllarga jańa ideyalar, jańa kóz-qaraslardi payda etti.
Do'stlaringiz bilan baham: |
