Microsoft Word педагогика тарихы кейинги вартант

1.1. Pedagogıka tariyxı pániniń mazmunı hám tárbiya metodlarınıń 
sisteması 
Ǵ
árezsizligimizdiń sharapatı menen xalqımızdıń neshshe ásirler dawamında 
árman etken milliy qádiriyatları qayta tikleniw hám rawajlanıwlar
ǵ
a miyasa boldı. 
Endigiden tariyxımız buzıp kórsetilmeytu
ǵ
ın boldı. 
Áyyemgi waqıtlardan baslap-aq xalqımızdıń o
ǵ
ada bay tariyxqa iye 
ekenligin, onıń tálim-tárbiya
ǵ
a baylanıslı keń mazmunda
ǵ
ı miyrasların jaratıp, 
bekkemlep, ózinen soń
ǵ
ı áwladlar
ǵ
a miyras etip qaldırıp ketkenligin ullı 
alımlarımız ózleriniń miynetlerinde hár tárepleme sáwlelendirip berdi. 
“Pedagogika tariyxı” pániniń maqseti, wazıypaları hám mazmunı uzvk 
ótmishke barıp taqaladı. Al, milliy hám ulıwma insanıy qádriyatlar, xalq 
pedagogikası, Oraylıq Aziya hám Shı
ǵ
ıstıń belgili oyshıllarınıń ilimiy hám ruwxıy 
miyrasları, Ózbekstan Respublikasınıń Konstituciyası, Ózbekstan Respublikası 
Prezidenti Sh.M.Mirziyoevtıń tálim hám tárbiya
ǵ
a baylanıslı ideyaları 
“Pedagogika tariyxı” pániniń haqıyqat metodologiyalıq tiykarı bolıp esaplanadı. 
Ózbekstan Respublikasınıń Birinshi Prezidenti I.A.Karimovtıń atap 
ótkenindey “Tariyxtı eslew, xalqtıń, janajan úlkeniń, mámleketimiz territoriyasınıń 
qalıs hám dál tariyxın tiklew milliy ózlikti ańlawdı, kerek bolsa, milliy maqtanısh 
sezimlerin tiklew jetilistiriw procesinde o
ǵ
ada úlken orındı iyeleydi”. 
Хalqımızdıń ata-babaları bunnan bir neshe mıń jıllar aldın jasa
ǵ
an bolıp, 
olar joqarı hám ózine tán mádeniyattı payda etiwde o
ǵ
ada úlken hám mashaqatlı 
joldı basıp ótken. Degen menen usı orında xalqımızdıń eń dáslepki ata-babaları 
kim bol
ǵ
an? Olar adam tekli maymıllardıń áwladlarıma yamasa haqıyqıy 
adamiyzattıń áwladlarıma? Bizlerdiń úyrenip elede rawajlandırıp baratır
ǵ
an, 
adamzat jámiyetine tiyisli mádeniyattıń tiykarın maymıllar jaratqanba degen 
sorawlar kimdi bolsa da qızıqtıratu
ǵ
ı
nlı
ǵ
ı tabiy
ǵ
ıy hal.

---

Bul másele boyınsha ilimpazlardıń soń
ǵ
ı 
pikirlerine súyenetu
ǵ
ı
n bolsaq; 
adam ózine tán maqluqattıń bir túri bolıp, ol fologenezdiń miynet teoriyası 
tiykarında qáliplesip shıqqan. Adam maymıldan aw
ǵ
an 
degen túsinik 
gónerip, ol óz aldına
tiri maqluqattıń bir túri, usı túrdiń jetilisiwinde 
mńynet baslı 
xızmet atqar
ǵ
an dep kelinbekte.
Eń áyyemgi tárbiya haqqında
ǵ
ı
estelikler bizge shekem jetip kelmegen. 
Biraq Gerodottıń, Mahmud Qashqariy hám basqalardıń shı
ǵ
armaları, Orxon-
Enisey, «Avesto» jazba estelikleri arqalı olar haqqında
ǵ
ı
pikirler bizge jetip 
kelgen. 
Degen menen dáslepki diniy túsinikler, eń ápiwayı ashılıwlardıń 
quramalasıp barıwı siyaqlı ja
ǵ
daylar insan sanasınıń qáliplesip barıwına túrtki 
boldı. Bul protsess birneshshe mıń jıllıqlardı óz ishine aldı. Usı dáwirlerde insan 
sanasınıń qáliplesiwiniń tiykarı sıpatında qabıllan
ǵ
an minez-qulq qa
ǵ
ı
ydaları, 
jámiyetlik talaplar júzege keldi. Eń áyyemgi adamlar
ǵ
a tán bol
ǵ
an ózgeshelikler, 
olardıń dáslepki, ápiwayı tilekleri, arzıw-úmitleri xalıq dástanlarında ápsanawiy
qadimgi qaharmanlar obrazlarında óz sáwleleniwlerin taptı. Máselen ilimpaz 
Q.Ayımbetovtıń «Xalıq danalı
ǵ
ı
» atlı miynetinde atap ótkenindey dástanlardıń 
dóreliwin mınaday dáwirlerge bóliwge boladı: 
1. Eń eski dáwir («Shár`yar»); 
2. Pecheneg-qıpshaq dáwiri ya
ǵ
nıy 11-12-ásir («Qoblan»); 
3. Altın Orda dáwiri ya
ǵ
nıy 13-15-ásirler («Edige», «Er Shora», «Nuraddin»); 
4. Qońırat-Baysun dáwiri ya
ǵ
niy 15-16-ásirler («Alpamıs», «Máspatsha»; 
5. Buxara-Bulun
ǵ
ır dáwiri ya
ǵ
nıy 16-17-ásirler («Qırıq qız», «Bozu
ǵ
lan», 
«Shiyrin Sheker», «Er Ziywar»); 
6. Xorezm dáwiri ya
ǵ
nıy 17-20-ásirler («Yusup Axmed», «G`arip ashıq», 
«Gorı
ǵ
lı», «Yusup Axmed») h.t.b. (2,6). 

---

Jan
ǵ
a
sıyınıw (onimizm), haywanatlar ruwxına sıyınıw (totemizm),
sıyqırshılıq siyaqlı diniy túsinikler hám máresimler óz sáwleleniwin tapqan ápsana 
hám ráwiyatlarda eń áyyemgi ata-babalarımızdıń oylaw dúńyası sáwlelendirilgen. 
Usı dástanlardıń ishinen «Shar`yar» dástanı biz sóz etip atır
ǵ
an dáwirge tuwra 
keledi eken. Dástanda
ǵ
ı waqıyalarda adamlar, periler, duwa, tilsimler, kúshik, 
pıshıq haqqında sóz júritilgeni menen adamnıń maymıldan payda bol
ǵ
anlıı 
haqqında pikirler júritilmeydi.
Joqarıda aytıl
ǵ
anlardan tısqarı pedagogika ilimi, sonıń ishinde pedagogika 
tariyxı áyyemgi mádeniy baylıqlardı úyreniwde úsh tiykar
ǵ
ı dereklerge súyenedi: 
1. Arxeologiyalıq qazılmalar nátiyjesinde tabıl
ǵ
an buyımlar. 
2. Xalıq awızeki dóretiwshiligi materialları hám jazba derekler. 
3. Ullı insanlar hám oyshıllardıń dóretiwshilik miynetleri. 
Tarixtan bizge, eń al
ǵ
ashqı jámiyet adamlarınıń miynet islewlerı nátiyjesinde 
ózleriniń zárúrliklerin qandırıp otır
ǵ
anlı
ǵ
ı belgili. Mine, usı protsess jas áwladqa 
miynet islew, ámeliy jumıslardı orınlaw
ǵ
a baylanıslı bol
ǵ
an teoriyalıq bilim, 
uqıplılıq hám kónlikpelerdi qáliplestiriwge tiykar sal
ǵ
an. Miynetti shólkemlestiriw 
dáslepki waqıtları jámiyetlik turmıstı jol
ǵ
a qoyıw tiykarında ámelge asırıldı. 
Keyninen tárbiya insan xızmetleriniń tiykar
ǵ
ı tárepine, jámiyetlik sananı 
qáliplestiriwdiń áhmiyetli negizine aylandı.
Urıwshılıq jámiyetinen aldıń
ǵ
ı waqıtlarda da insan jasaw ushın gúresip keldi. 
Bul waqıtlarda urıwdıń yamasa qábiyleniń barlıq a
ǵ
zaları topar bolıp miynet 
islewge májbúr edi. Egerde topar bolıp miynet islewge háreket etpese, ózleriniń 
zárúrliklerin qandırıw múmkinshilikleri tómen edi. Waqıttıń ótiwi menen miynet 
xızmetlerin shólkemlestiriw jámáát a
ǵ
zaları ortasında úsh topar
ǵ
a bólistirildi: 1. 
Balalar hám óspirimler; 2. Jámiyetlik turmıs hám miynetke tolıq qatnasıwshılar;
3. Kekseler. 

---

Al
ǵ
ashqı obshinalıq jámiyette bala óziniń qolınan keletu
ǵ
ın hárqanday 
jumıslar
ǵ
a qatnasıp turmıs keshiriwi ushın zárúr bol
ǵ
an miynet kónlikpelerin 
iyelegen.
 
Bul ja
ǵ
daylar awır sharayatlarda keshken. Ul balalar eresekekler menen 
birge ań awlaw, qural islew jumısların orınlap barsa, qızlar analarınıń janında 
orınlanatu
ǵ
ın yumıslardı bejergen, miynet sırların ózlestirgen. 
Jas balalar úlkenlerdiń qada
ǵ
alawı astında belgili dárejede tájiriybelerge iye 
bola basla
ǵ
an. Olar belgili bir waqıtlardan ótkennen keyin arnawlı sınaqlardan 
ótip, úlkenler menen ámeliy xızmetlerge qatnasıw huquqına iye bola basla
ǵ
an. 
Balalardı belgili bir jasqa shekem tárbiyashı
ǵ
a yamasa ustaz
ǵ
a tapsırıw dástúride 
orın al
ǵ
an hám ol elege shekem ayrım orınlarda saqlanıp kiyatır. 
Urıwshılıq jámiyetiniń kelesi basqıshlarında balalar miynetiniń kólemi 
keńeyip, úyretiletu
ǵ
ın kásip-óner túrleri kóbeyip baradı. Tájiriybeli adamlar
balalardı tárbiyalaw menen birge olar
ǵ
a jazıw-sızıwdı, oqıwdı úyrete baslaydı. 
Sońınan áste-áste áskeriy óner sırlarına óte baslaydı. Balalar
ǵ
a áskeriy óner sırların 
úyretiw isleri birqansha quramalıraq bolıp, bul iske arnawlı bilim, uqıplılıq, 
kónlikpelerge iye bol
ǵ
an ustazlar shaqırıladı. 
Eramızdan aldın
ǵ
ı mıń jıllıq ortalarında Aleksandr Makedonskiy
basqınshılı
ǵ
ınan soń grek, sonday-aq, fars jazıwları málim waqıtlar
ǵ
a shekem 
qollanıl
ǵ
an. Sońınan Avesto, Xorezm, So
ǵ
d, Kushan, Orxon-Enisey, uy
ǵ
ur
ham basqa jazıwlar payda bolıp, tálim-tárbiyanıń rawajlanıwınada óz tásirin 
tiygizdi. 
Usı dáwirlerge kelip áyyemgi obshinalıq jámiyettegidey jámáát bolıp jasaw 
dástúrli rawajlanıp bardı, jańa-jańa ashılıwlar júz berdi. Qıtayda qa
ǵ
azdıń oylap 
tabılıwı, Hindistanda esaplaw, onlıq sanlar sistemasınıń payda bolıwı, 
Mesopotamiyada jer sharınıń graduslar
ǵ
a, sutkanıń saatlar
ǵ
a, minut hám 
sekundlar
ǵ
a bóliniwiniń oylap tabılıwı, Oraylıq Aziyada Jerorta teńizi menen
Hindistandı ózara baylanıstırıwshı kárwan jolınıń payda bolıwı, sońınan «Ullı jipek 

---

jolınıń» ashılıwı usı territoriyada jasawshı xalıqlardıń mádeniyatınıń rawajlanıwına 
hám jazıwlarınıń tarqalıwına sebepshi boldı. 
Eramızdan aldın shama menen 484(480)—431(425) jıllarda jasa
ǵ
an grek
tarixshısı Gerodottıń “Tarix” kitabında áyyemgi farslar, saklar, massagetlerdiń
tálim-tárbiya
ǵ
a baylanıslı ma
ǵ
lıwmatları berilgen. Bunda kórsetiliwinshe ul
balalar maqtanısh etilgen. Patsha kimniń ulı kóp bolsa, o
ǵ
an hár jılı saw
ǵ
a-
sálemler jibergen. Bunnan tısqarı balalardıń jasına itibar qaratıl
ǵ
an. Ul balalar
bes jastan jigirma jasqa shekem tek úsh nársege: atta júriw, oq jaydan oq atıw hám 
durıs sózlilikke úyretilgen. Bala bes jasına shekem ákesine kórsetilmegen, ol 
áyeller tárbiyasında bol
ǵ
an. 
Balalar hesh waqıtta ata-anasına húrmetsizlik islemegen. Bunnan tısqarı, 
Gerodot farslar ushın ótirik sóylew hám qarızdar bolıw shermendelik esaplan
ǵ
an 
deydi. Olar dáryalardı muqaddes dep bilgen. Suw
ǵ
a túpirmegen, hátteki qolların 
juwma
ǵ
an. Olar batırlıqqa tárbiyalan
ǵ
an.
Áyellerde batır bol
ǵ
an. Máselen, Plutarxtıń kórsetiwi boyınsha patsha Kir
farslardı urısqa atlandır
ǵ
anında olar jeńilip qalıp qala
ǵ
a qarap qasha baslaydı. Sol 
waqıtta qala darwazasınan áyeller shı
ǵ
ıp, ja
ǵ
aların jırtıp, qashıp kiyatır
ǵ
an 
erkeklerge qarap: «Ey nainsaplap, qayaqqa qashpaqshısız? Endi Sizler dúńya
ǵ
a 
kelgen jayıńız
ǵ
a qaytıp jasırına almaysızlar
ǵ
oy» dep shawqım kótergen. Nátiyjede 
qashıp kiyatir
ǵ
anlar jáne urısqa túsip qarsılasların jeńgen. Usını kórgen Kir «Bul 
qala
ǵ
a qaysı shah qádem qoysa, hár bir ayelge bir-birden altın teńge saw
ǵ
a 
etsin» dep jazıp qaldır
ǵ
an. 
Plutarxtıń jáne bir kórsetiwi boyınsha, Aleksandr Makedonskiy basıp al
ǵ
an 
jerlerindegi xalqlar
ǵ
a jaqınlasıw hám makedoniyalıqlar menen jergilikli xalıqlardıń 
úrp-ádetlerin jaqınlastırıw maqsetinde otız mıń balanı ajratıp alıp, grek tilin hám 
makedoniyalıqlar
ǵ
a tán bol
ǵ
an áskeriy óner sırların úyretiwge buyrıq bergen. 

---

Imperator Yan Li (615-617)dıń elshisi Vey Tszi diń esabatlarında 
Samarqand qalasında
ǵ
ı tálim-tárbiya
ǵ
a baylanıslı baqla
ǵ
anların kórsetip ótedi. 
Onda kórsetiliwinshe Samarqant sawdagerleri ul balaları 5 jasına shıqqanda o
ǵ
an 
hám sawdanı, hám oqıwdi úyreter eken.
Eń áyyemgi dáwirlerdegi tálim hám tárbiya
ǵ
a baylanıslı bol
ǵ
an qımbatlı 
ma
ǵ
lıwmatlardı biz xalıq awizeki dóretpeleri, sonıń ishinde dástanlardan alamız 
(Shár`yar, Alpamıs, Qoblan…). 
Dástanlarda, ańızlarda, ápsanalarda qaharmanlar jaqsılıqtıń jeńiske erisiwi 
ushın jamanlıqlar menen gúresedi hám jeńedi Ózleriniń sol waqıtta
ǵ
ı 
mádeniyatların kórsetedi. Sonıń ushında bul dástanlardıń qaysı birin alıp 
qarasańızda xalqımız qásterlegen, etnomádeniyatımızdan orın al
ǵ
an ádillik, 
insanıylıq, iymanlılıq, shúkirlik, amanattı aman saqlap óz iyesine quwıstırıw, 
mártlik, hadallıq, ádeplilik hám óz ornında sóylew mádeniyatı siyaqlı koplegen 
unamlı qásiyetler, sıpatlar bir-birleri menen salıstırılıp kórsetiledi.
Xalıq dástanlarınıń ishinen orın al
ǵ
an etnomádeniyatımımızdıń bul kórinisleri 
neshshe ásirlerden berli, xalqımızdıń basına túsken awır músiybetler, kóship-
qonıwlar
ǵ
a qaramastan bala tárbiyası islerinde qollanılıp kelingen. Bul is 
xalqımızdıń ózleriniń materiallıq kún kórisi hám óz mádeniyat tariyxında kóp 
xalıqlar menen qarım-qatnas jasawı arqalı bir-birlerinen úyrenip bar
ǵ
anlı
ǵ
ınan 
derek beredi. Nátiyje de, xalqımızdıń mádeniy dárejesi rawajlanıp, bayıp otır
ǵ
an. 
Xalqımızdıń usınday mádeniyatı menen ádebiyatın keyingi áwlad basqa 
xalıqlar menen bol
ǵ
an qarım qatnasları nátiyjesinde jáne de jetilistirip, ózinen 
sońgı áwladqa jetkerip, jámiyetimizdiń al
ǵ
a qaray rawajlanıwına ózleriniń ilayıqlı 
úleslerin qosıp keldi. Belgili ilimpaz, filologiya ilimleriniń doktorı Qalli 
Ayımbetovtıń kórsetiwi boyınsha «Qaraqalpaq xalqı túrli tariyxıy sebepler menen 
óziniń jaylawı menen qıslawın taslap kóship watannan, jerden, suwdan kún 
kóristen ayrılsa da olar óziniń ruwxıy azı
ǵ
ı bol
ǵ
an, jıla
ǵ
anda jubanatu
ǵ
ın, 

---

tarıqqanda tol
ǵ
anatu
ǵ
ın, qapalansa kewil kóterip quwanatu
ǵ
ın awız ádebiyatın 
aytıp jırlap ózi menen birge ala júrgen». 
Xalıq - adamlar
ǵ
a tán bol
ǵ
an eń jaqsı qásiyetlerdi ozinen son
ǵ
ı áwladlardıń 
minez-qulqında qáliplestiriw ushın dástan materialları arqalı násiyatlawdan 
jalıqpa
ǵ
an. Filologiya ilimleriniń doktorı, professor N.Japaqov Ózbekstan Ilimler 
Akademiyasınıń Qaraqalpaqstan filialı arxivinde 50 den aslam járiyalanba
ǵ
an 
xalıq dástanları bol
ǵ
anlı
ǵ
ın ayta kelip bunıń «…o
ǵ
ada úlken mádeniy baylıq» 
(14,412) ekenligin tastıyıqlaydı. Jáne de, bul dástanlardıń «…xalqımızdıń tariyxın, 
mádeniyatın hám ádebiyat tariyxın tolıqtırıwda úlken áhmiyetke iye…» (14,412)
ekenligine ayrıqsha áhmiyet beredi.
Bir misal. Qaraqalpaq xalıq dástanları ishindegi «Edige» dástanında Edigeniń 
úlken ruwxiy-ádep-ikramlılıq mektebinen ótkenligi onıń Sátemir xan menen 
ushırasıwında óziniń ayqın kórinisin tabadı. Ol Toqtamıs xan menen arazlasıp 
Sátemirdiń eline kelgende de biyjuwap is etpeydi, hátteki, dárwazanı ba
ǵ
ıp tur
ǵ
an 
«....máritiyler menen sóylesip, ruxsat alıp» (11,4,)
bolıp, sońınan qala
ǵ
a at oynatıp 
kiredi «...Patsha
ǵ
a sálem beredi» (11,19). 
Óz náwbetinde Sátemir xan da úlken tárbiya mektebinen ótken ullı adam. Ol 
da ózine kelgen miymandı jaqsılap kútedi. Ózinshe «jumbaq» bol
ǵ
an bul adamnıń 
qolınan ne keletu
ǵ
ınlı
ǵ
ın, neler kelmeytu
ǵ
ınlı
ǵ
ın da bilgisi keledi. Sebebi, jumıs 
bererde sınap koriw, qolınan qanday is keletu
ǵ
ınlı
ǵ
ın, oy-orisiniń keńligin boljaw 
burınnan soń
ǵ
a qal
ǵ
an jol. Sátemir xan Edigeniń mártligin, ádepliligin sınap kóriw 
ushın eki basqıshlı sınaq jolın tańlap aladı. 
Birinshi sınap kóriw máwritinde Sátemir xan «Edigejan altın taxqa min»
(11,19) dep hámir etkeninde, Edigeniń xan hámirin tárk etpey orınlawı, biraq, altin 
taxtı o
ǵ
ada úlken puxtalıq hám ustalıq penen iyesine qaytıp beriwi onıń ájayıp 
ádep-ikramlılıq mektebinen otkenligin bildiredi. Egerde, usi jerde xannıń hámirin 
orınlamay, taxtqa shıqpa
ǵ
anında, xannıń Edigeniń mártligine isenimi jo
ǵ
alıp, 

---

bunnan soń
ǵ
ı ja
ǵ
ında onıń menen sóylesiwdiń nátiyjesiz ekenligin ań
ǵ
ar
ǵ
an bolar 
edi. Jáne de, altın taxtqa shı
ǵ
ıp, qalay túseriniń esabın tappay otıra bergeninde, 
kewilsiz waqıyalardıń júz beriw itimallı
ǵ
ıda joq emes edi. Al, Edigeniń 
«...hámirińdi tárk etpey taxtıńa mindim. Endi hámiriń pitti. Tax ózińe qutlı bolsın» 
(11,19) degen sózleri Sátemirdiń ózine bol
ǵ
an ıqlasın arttırdı. Óziniń mártligine 
bol
ǵ
an Sátemir xannıń isenimin bayıttı. 
Sınaq mapazınıń ekinshi basqıshında Edigeniń patsha bolıw
ǵ
a ılayıqlılı
ǵ
ı, 
úlken jerde tárbiya al
ǵ
anlı
ǵ
ı jánede óz tastıyıqlawın tabadı, anı
ǵ
ıra
ǵ
ı Sátemir 
xannıń arız aytqısı kelgen waqıtları málim boladi. Sátemir xan óziniń arız aytqısı 
kelip tur
ǵ
anlı
ǵ
ın esletkeninde Edige, patshanıń puxara
ǵ
a arız aytpaytu
ǵ
ınlı
ǵ
ın 
bildirip, arız aytatu
ǵ
ın bolsa xannıń taxttan túsiwin usınıs etedi
(11,20). Degen 
menen ilimpazlar Q.Maqsetov hám Q.Mámbetnazarovlardıń «Bozu
ǵ
lan» dástanına 
jaz
ǵ
an kiris sózinde orınlı túrde atap ótkenindey «Dástanda
ǵ
i waqiyalar ótkendegi 
tarıyxıy waqıyanı sáwlelendirgen menen sol bol
ǵ
an waqıyanıń na
ǵ
ız ózi dep 
qaraw
ǵ
a bolmaydı» (10,7). Bul aytıl
ǵ
an pikirdi «Edige» hám basqa da xalıq 
dástanlarına tiyisli dep qarawımız
ǵ
a boladı.
Áyyemgi 
adamlardıń 
arzıw-úmitlerin, 
oy-pikirlerin 
sáwlelendiriwshi 
ápsanalardıń kópshiligi eń eski yadgarlıq esaplan
ǵ
an - “Avesto” hám 
Firdawsiydiń “Shaxnama”sında sáwlelenedi. 
Dástanlarda ilimdi iyelew, kásip-óner sırların úyreniw máseleleride sóz 
etiledi.