|
Jaloliddin Davoniy
(1427—1502) Iranda, Xorasan hám Maverennaxrda
jámiyetlik-filosofiyalıq, a
ǵ
artıwshılıq ideyalardıń rawajlanıwına salmaqlı úles
qosqan ulama.
Jaloliddin Muhammad Ibn Asad as-Siddiqiy al-Davoniy Irannıń Kazarun
oblastında
ǵ
ı Davon awılında 1427 jılı dún’ya
ǵ
a keledi. Ol baslawısh ma
ǵ
lıwmattı
awılında aladı. Sońınan Sheroz
ǵ
a kelip ol jerde «Dorul ay-tom medresesinde»
bilim aladı. Medresede ol musırmanshılıqtıń nızam-qa
ǵ
ıydaları menen arnawlı
túrde shu
ǵ
ıllanadı hám ilim-pán sırların belgili ulamalardan úyrene baslaydı.
J.Davoniydiń ákesi Sadaddinde óz zamanınıń júdá bilimli adamı bolıp,
balasınıń ham óz zamanınıń fazıl adamlarınan bolıp, balasınıń ilim-bilimlerdi
puxta hám tereń ózlestirip alıwı ushın bar múmkinshiliklerdi jaratadı.
Medreseni tamamla
ǵ
an Davoniydıń ilimiy qábiliyatınan xabardar bol
ǵ
an
Iran húkimdari Sultan Yaqub Aq quyınlı tárepinen Sheroz
ǵ
a qazı etip tayınlanadı.
Davoniy medresede sabaq beredi hám qazılıq jumısında qosıp alıp baradı.
J.Davoniy tek
ǵ
ana óz jurtında emes, al, shet mámleketlerde de abroy
ǵ
a erise
baslaydı. Túrli qalalardan jaslar kelip, onnan bilim-ilim sırların úyrenedi. Olardıń
arasınanda jetik bilimli shákirtler shı
ǵ
adı.
J.Davoniy keyinirek Iran, Irak, Hindistan, Kushan,
Ǵ
ilon, Tabriz, Xerot
qalalarında sayaxatlarda bolıp, kóplegen alımlar menen pikirlesiw sharapatına
miyasar boladı. Óziniń bilimin, dún’ya
ǵ
a kóz-qarasların bayıtadı.
J.Davoniy ómiriniń soń
ǵ
ı jılların óziniń awılında ótkeredi hám 1502 jılı
dún’yadan ótedi. Ol Kazarun
ǵ
a jaqın jerdegi Davon awılına jerlenedi.
J.Davoniyde óz dáwiriniń ilimin-pánin rawajlandırıw islerine ayrıqsha úles
qosqan enciklopediyalıq alım. Onıń ullı alım bolıp jetilisiwinde Samarqandta
ǵ
ı,
Xeratta
ǵ
ı ilimiy oraydıń tásiri ullı boladı. Sebebi, ilim-pán XIV—XV-ásirlerde usı
qalalarda kúshli rawajlan
ǵ
an edi.
J.Davoniy usı eki qalanıń ilimpazları, sonday-aq Vizantiya, Azerbayjan,
Tabaristan, Xorasan hám Jurjan ilimpazları menen tı
ǵ
ız baylanısta boladı.
Ásirese, Xeratta bol
ǵ
an waqıtlarında ullı shayır hám oyshıl A.Jamiy menen
ushırasadı. Sońınan ol jerden ketkennen keyinde A.Jamiy menen xat alısıp turadı.
J.Davoniydiń qosıqları «Faniy» taxallusı menen basıp shı
ǵ
arıl
ǵ
an
(Maqtumqulı). Lekin pútkil dún’ya
ǵ
a belgili bol
ǵ
an, fars tilinde jazıl
ǵ
an
«Ahloqi Jaloliy» shı
ǵ
arması dún’yanıń kóp tillerine awdarma jasal
ǵ
an hám
abroy
ǵ
a erisken.
Bul shı
ǵ
arma 1470—1478 jıllarda jazıl
ǵ
an bolıp, Batıs Iran hákimi Uzun
Xasan Aq quyinlı
ǵ
a ba
ǵ
ıshlan
ǵ
an. Bul shı
ǵ
arma 1839 jılı V.F.Tompson
tárepinen ingliz tiline awdarma jasal
ǵ
an. 1911 jılı Kal’kuttada basıp shı
ǵ
arıl
ǵ
an.
1948 jılı Eshonjon Ibn Muhammad xoja tárepinen ózbek tiline awdarma jasal
ǵ
an.
J.Davoniydiń bul shı
ǵ
arması Abu Nasr Farabiy, Ibn Sino, Nasriddin Tusiy
hám basqalardıń ádep-ikramlılıq haqqında jaz
ǵ
an shı
ǵ
armalarınıń qatarınan orın
al
ǵ
an. Ol ádep-ikram tárbiyasında ózine tán orın
ǵ
a iye.
J.Davoniydiń bul shı
ǵ
armasında insan kamalatı ushın zárúr bol
ǵ
an ádep-
ikramlılıq pazıyletlerdi iyelewdiń jolları hám usılları bayan etiledi. Bul shı
ǵ
arma 3
bólimnen ibarat bolıp, onıń 1-si —ádep-ikramlılıqtıń ne ekenligine, 2-si —
«Adamnıń ishki ja
ǵ
daylarına», 3-si - «Qalanı (mámleketti) basqarıw hám
patshalar siyasatına» ba
ǵ
ıshlanadı.
Shı
ǵ
armada jámiyetlik-siyasıy máseleler kóteriledi. Jámiyettiń payda bolıwı,
mámleket hám onı basqarıw máseleleri, xalıqtıń parawan turmıs keshiriwinde
patshalardıń ornı, ilimniń rawajlanıwınıń jámiyette tutqan ornı haqqında máseleler
sóz etiledi.
J.Davoniy mámleketti basqarıwshısında 10 eń jaqsı pazıyletlerdiń bolıwın
usınıs etedi: 1. Húkimdardıń adamlardı qádirlewi; 2. Mámleket islerin ádalatlı
basqarıw; 3. Nápsi hám sha
ǵ
al máslikke berilmeslik; 4. Húkimdarlıqta ası
ǵ
ıslıqqa
hám
ǵ
ázepke berilmew, onıń ornına miyrim shápáátli bolıwı; 5. Xalıqtıń
zárúrliklerin qandırıw ushın qudaydıń kórsetpelerin basshılıqqa alıw; 6.
Xalıq talapların qandırıw
ǵ
a baylanıslı jumıslardı orınlaw
ǵ
a háreket qılıw;
7. Xalıqqa ádil bolıw; 8. Hár bir isti másláhátlesip, keńesip sheshiw; 9. Hár bir
adamnıń qábiliyatına qarap tiyisli lawazımlar
ǵ
a qoyıw, qábiliyatsız adamlar
ǵ
a
joqarı lawazımlardı bermew; 10. Ádalatlı pármanlar shı
ǵ
arıw, nızam buzıwshılıqqa
jol qoymaw.
J.Davoniydiń pikiri boyınsha balanıń tárbiya alıwı, ádep-ikramlı bolıwı onıń
keyingi tárbiyasınada baylanıslı boladı. Balada
ǵ
ı hár kúi kerek bolatu
ǵ
ın
adamgershilikli qásiyetler; júris-turıs qa
ǵ
ıydaları, xoshmúlayımlılıq, ata-ana hám
basqada jası úlkenlerdi húrmetlew, durıs sózlilikti úyreniw, kemtarlıq, sóylesiw
ádebine ámel etiw hám basqalar kúndelikli turmısta úyretiledi.
J.Davoniydiń pikiri boyınsha bala tárbiyasında eń juwapkershilikli jumıstı ana
atqaradı. Mektepke bar
ǵ
annan keyin mu
ǵ
allimgede bul juwapkershilik júklenedi.
Ol mu
ǵ
allimniń tárbiya usılların ata-ananıń tárbiya usılları menen salıstıra otırıp,
mu
ǵ
allimniń usıllarınıń ata-ananıkinen joqarı ekenligin tastıyıqlaydı.
J.Davoniy aqıl tárbiyasına ayrıqsha itibar beredi. Aqıllı bolıw ushın ilim
iyelewdiń zárúrligin, ilim jaman ádetlerden saqlandıratu
ǵ
ınlı
ǵ
ın, ilim menen
shu
ǵ
ıllanıw hesh waqıtta kesh bolmaytu
ǵ
ınlı
ǵ
ın uqtırıp ótedi.
J.Davoniy alımlardıń jámiyetti basqarıw islerinde tutqan ornınada úlken itibar
qaratadı. Ilimpazlardıń jámiyetlik islerge aktiv qatnasıwınıń táreptarı boladı.
J.Davoniy insanıy pazıyletlerden biri danalıqtı iyelew ushın: zeyni ótkirlikti,
pámlilikti, zeyinniń rawshanlı
ǵ
ın, bilimdi tez iyelep alıw qábiliyatın, qoyil
ǵ
an
mashqalanı tez ańlap biliwin, yadlaw qábiliyatına iye bolıwın; hám yatda saqlawın
lazım dep kórsetedi.
J.Davoniy kásip-ónerdi 3 ke bóledi; 1-den insan aqılına baylanıslı kásip-óner;
2-den tálim-tárbiya nátiyjesinde iyelenetu
ǵ
ın kásip-ónerler; 3-den adamlardıń
kúsh-quwatına baylanıslı kásip-ónerler.
Joqarıda kórsetilgenge muwapıq adamlardıda 3 ke bóledi: 1-si aqıl iyeleri;
2-si áskeriy xızmetkerler; 3-si diyxanlar.
J.Davoniy adamnıń ózgesheliklerin ekige bóledi. 1-si tuwma, 2-si turmıs
procesinde payda bolatu
ǵ
ın ózgeshelikler. Ol ádalatlı pazıyletlerdiń 42 túrin kórset
ip ótedi.
J.Davoniy muxabbattı 5 túrge bóledi: Ilahiy muxabbat, аta-ona muxabbatı,
мu
ǵ
allimniń óz shákirtine bolgan muxabbatı, пatshanıń óz puxaralarına bol
ǵ
an
muxabbatı hám ilim-bilimge bol
ǵ
an muxabbat.
Ulıwma al
ǵ
anda J.Davoniyning aqıl tárbiyası, insanıy pazıyletlerdi
qáliplestiriw haqqında
ǵ
ı tárbiya usılları Shı
ǵ
ıs pedagogikasınıń altın
ǵ
áziynesi
sanaladı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
