Microsoft Word педагогика тарихы кейинги вартант

4.5. Abdurahman Jamiy hám Jaloliddin Davoniydiń shı
ǵ
armalarında 
tárbiya hám adamgershilik máseleleri. 
Abduraxman Jamiy
XV ásirde jasa
ǵ
an ullı insan. Onıń tolıq ismi 
Nuriddin Abduraxman ibn Ahmad. Ol 1414 jıldıń 7 noyabrinde Jam qalasında 
tuwıl
ǵ
an. Onıń shańara
ǵ
ı keyinirek Xerat qalasına kóshken.
Bul dáwirde Xorasanda Shahruh Mırza hukmranlıq etip tur
ǵ
an, al Xerat 
qalası sol waqıtlarda
ǵ
ı eń úlken mádeniy oraylardıń biri sanal
ǵ
an. Nuriddin 
mektepke júdá erte qatna
ǵ
an. Onıń atası ziyalı adamlardan bol
ǵ
anı ushın balasınıń 
kishkeneliginen baslap bilim alıwına ayrıqsha kewil bólgen. 
Jamiy mektepti tamamla
ǵ
annan soń, «Nizomiya» medresesinde oqıwın 
dawam ettiredi. Ol arab tilin hám arab grammatikasın puxta úyrenedi. Arab tilinde 
jazıl
ǵ
an birqansha ádebiy shı
ǵ
armalar menen tanısadı. 
Sa’diddin Qash
ǵ
ariy, Shayx Bahawatdin Omar hám Muhammad Asad
siyaqlı ustazlarınan sabaq aladı. Ol kórkem ádebiyatlardı jaratıw
ǵ
a baylanııslı 
bol
ǵ
an ádebiyatlardı puxta ózlestirip 
ǵ
ana qoymay ózide qosıqlar jaza basla
ǵ
anlı
ǵ
ı 
sebepli ustazlarınıń kózine túsedi.
Biraq, Jamiy ózi iyelegen bilim dárejesinen qanaatlanbaydı. Sonlıqtan
bilimlerin jánede arttırıw maqsetinde Samarqand qalasına baradı. Bul dáwirde 
Samarqand ullı oyshıl Ulu
ǵ
bektiń basshılı
ǵ
ında mádeniyat hám bilimlendiriwdiń 
osha
ǵ
ına aylan
ǵ
an edi.
Jamiy óz zamanınıń jetik alımı Rumiydiń aytqanların tıńlaydı. Xeratqa 
kelgennen keyin Ulu
ǵ
bektiń shákirti Ali Qushchi tárepinen sınaqtan ótkeriledi. 
Tereń bilimge hám keń dún’ya qaraslarına bola Abdurahman Jamiy xalıq
arasında shayır hám alım sıpatında o
ǵ
ada úlken abroy
ǵ
a iye boladı. Ol 
ǵ
ázzel 

---

múlkiniń sultanı Alisher Nawayı menen doslıq baylanısta boladı. 1469 jıldan 
baslan
ǵ
an bul doslıq ómiriniń aqırına shekem dawam etedi. 
Abdurahman Jamiy 1472-jılı haj saparına, Mákkege sapar shegedi. Sapar 
dawamında ol túrli qalalarda bolıp, belgili alımlar, aqıl iyeleri, shayırlar menen 
ushırasadı. Óz bilimin tereńlestiredi, onı jańa mazmunlar menen bayıtadı. Aradan 
eki jıl (1472) ótkende Xeratqa qaytadı hám ózi arttır
ǵ
an bay tájiriybelerine 
súyengen halda dóretiwshilik jumısların dawam ettiredi. 
A.Jamiy tálim-tárbiya máselerine baylanıslı bol
ǵ
an «Bahoriston» hám óz 
ishine 7 dástandı qamtıytu
ǵ
ın «Haft avrang» («Jeti taxt») atlı shı
ǵ
armaları menen 
dún’ya mádeniyatına óziniń ılayıqlı úlesin qosadı. Onıń ádep-ikramlılıq, tárbiyalıq 
kóz qaraslarında tárbiya mazmunı, formaları hám usılları haqqında pikirler 
júritiledi. 
A.Jamiydiń tárbiyalıq, ádep-ikramlılıq kóz-qarasları «Bahoriston» hám «Haft 
avrang» («Etti taxt») shı
ǵ
armalarınan orın al
ǵ
an «Tuhfatul ahror» hám «Silsilatuz 
zahab» («Altın dizbeler») dástanlarında sáwlelendiriledi.
A.Jamiy “Bahoriston” shı
ǵ
armasında haqıyqıy kámillikke erisken insan hám 
onıń ruwxıy ádep-ikramlılıq belgilerine toqtalıp ótedi. Olda basqa ulamalar siyaqlı 
insan kamalatınıń birinshi ólshemi onıń bilimlilik dárejesi dep esaplaydı. 
«Haft avrang» shı
ǵ
armasınıń 1-dástanı bol
ǵ
an «Tuhfatul-ahror»da ilimniń 
insan turmısında
ǵ
ı áhmiyetine toqtala otırıp, ilim hár qanday mashqalalardı 
sheshiwde adam
ǵ
a járdem beretu
ǵ
ınlı
ǵ
ın kórsetip ótedi. 
Ulama óziniń «Silsilatuz zahab» («Altın dibeler») dástanınıń «Súyikli áziz 
perzentke násiyat» atlı babında, hár bir jastıń bilim alıwı zárúrligin uqtıradı. 
Sebebi degende, insan ómiriniń júdá qısqalı
ǵ
ın, onıń ómirdi biyhuwda ótkermewi 
kerekligin, belgili dárejede iyelegen bilimlerin turmısta qollanıwdıń zárúrligin, 
ámeliyatta qollanılma
ǵ
an bilimniń biyhuwdalı
ǵ
ın uqtırıw
ǵ
a háreket jasaydı.

---

A.Jamiydiń pikiri boyınsha «ámelde qollanılma
ǵ
an bilim záhárge teń» boladı. 
Ol ilim haqqında aytqanında kitaptıda esten shı
ǵ
armaydı. Onıń áhmiyetine dıqqat 
awdaradı. 
A.Jamiy bilimlerdi jas waqıttan baslap iyelewdi maqsetke muwapıq dep 
esaplaydı. Danalar menen nadanlardı salıstırmalı túrde kórsetip ótedi. 
Húkimdarlardıń dana hám ilimli bolıwınıń zárúrligin esletip ótedi. Eger ol nadan 
bolsa eldiń basına áwırmanlıqlar túsetu
ǵ
ınlı
ǵ
ında yadqa saladı. 
A.Jamiy bilim hám ónersiz kisini otınnan basqa
ǵ
a jaramaytu
ǵ
ın miywesiz 
terekke uxsatadı. Ol hár bir jas áwladtı ilim-óner úyreniwge, bul jolda sabırlı 
bolıw
ǵ
a shaqıradı. Ilim-menen ónerdi adamdı múshkil awhaldan qutqarıwshı qural 
dep esaplaydı, sonıń ushında jas bolsa da, 
ǵ
arrı bolsa da, patsha bolsa da, gedey 
bolsa da óner iyelewdiń parız ekenligin kórsetip ótedi.
Bul pikirdiń durıslı
ǵ
ın óziniń «Iskandar xiradnomasi» degen dástanında 
Iskender Zulqarnaynnıń ilim-óner iyelew jolında
ǵ
ı is háreketlerin kórsetiw menen 
dálilleydi. Perzentiniń ilim, óner hám danıshpanlıq sırların úyrenip alıwı onı 
baxıtqa jeteleytu
ǵ
ınlı
ǵ
ın ańlap jetken Greciya patshası Faylaqus balası Iskenderdi
ullı alım Aristoteldiń aldına alıp barıp, o
ǵ
an ilim-óner úyretiwdi ótinish etedi. 
Aristotelde Iskenderdiń uqıplılı
ǵ
ın, qızı
ǵ
ıwshılı
ǵ
ın kórip o
ǵ
an arnawlı 
bilimlerdi beriw menen birge onı mámleketti basqarıw sırları menende tanıstıradı.
A.Jamiy muzıkanıń tárbiyalıq áhmiyetinede ayrıqsha itibar qaratadı. Ol ayrım 
namalardıń kewildi kóteretu
ǵ
ınlı
ǵ
ın, al ayrımlarınıń adamdı qapalandıratu
ǵ
ın-
lı
ǵ
ında kórsetip ótedi. 
Ulama dana hám nadan adamlar arasında
ǵ
ı ayırmashılıqtı óziniń «Baharstan» 
atlı shı
ǵ
armasında mınaday mısallar arqalı keltirip ótedi: «Bir bózshi bir ulama
ǵ
a 
aqshasın amanat dep tapsır
ǵ
an eken. Bir neshe kúnnen keyin pul ózine kerek bolıp 
qalıp ulamanıń úyine baradı.
Ulama esikten kirer jerdegi sıpada otırıp balalardı oqıtıp atır edi. 

---

- Ustaz, keshegi amanattı berseńiz, kerek bolıp qaldı, - deydi bózshi ulama
ǵ
a 
qarap. 
- Azmaz otırıp tur saba
ǵ
ımdı ótip bolayın - deydi ulama.
Bózshi kútip otıradı, biraq sabaq sozılıp ketkendey kórinedi. Ulamanıń sabaq 
oqıtıp atırıp basın shayqap turatu
ǵ
ın ádeti bar edi. Bózshi usınday bas 
shayqawlardı kóredi. Ası
ǵ
ıp tur
ǵ
an bózshi «bastı shayqap tursa sabaq ótile bereli 
eken» lep túsinedi hám ulama
ǵ
a qarap: 
- Siz úyińizge kirip amanatımdı alıp shı
ǵ
ıń, ornıńız
ǵ
a meniń ózim basımdı 
shayqap turaman, jumısım zárúr edi, - deydi. 
Ulama bunı esitip kúledi. 
A.Jamiy shı
ǵ
armalarında basqa ulamalar siyaqlı shaxs tárbiyasın nátiyjeli 
shólkemlestiriw máselelerine ayrıqsha itibar beredi. 
Jetik insan
ǵ
a tán bol
ǵ
an ádep-ikramlılıq sıpatlar onıń barlıq shı
ǵ
armalarınan 
orın al
ǵ
an. Ásirese kámil insan obrazında sáwlelendirilgen jaqsılıq, saqıylıq, 
shiyrinsózlilik, kemtarlıq, sabırlılıq, qanaatshıllıq, durıs sózlilik, doslıq, 
miynetsúyiwshilik siyaqlı sıpatlardı tárbiyalawdıń zárúrligin kórsetedi. 
A.Jomiy qanaat hám dámegóyliktiń parqın kórsetedi, Bunıń ushın 
«Baharstan» shı
ǵ
armasında tómendegishe mısal keltiredi: 
«Iytten soraptı: 
- Ne ushın sen bar jerde úyge hesh adamnıń qádemi jetpeydi, sen jatqan
astana
ǵ
a tilenshiler ayaq baspaydı? 
- Men nápsıqawlıq hám dámegóylikten jıraqpan, - dep juwap beredi iyt. – 
Dámeetpewshilik hám qanaatshıllıqtan atım shıqqan. Dasturxanda
ǵ
ı bir tislem 
nan
ǵ
a qanaat etemen. Kemirip taslan
ǵ
an bir súyek bolsa kewlimdi xosh etemen. 
Al tilenshi bolsa nápsıqawlıq penen qanaatsızlıqtan atın shı
ǵ
ar
ǵ
an. Ol hámme 
waqıt ashpan dep nalıydı. Arqasında bir háptege jeterlik awqatı bolsada, ol 
tilenshiligin taslamaydı. Qanaat bolsa nápsıqawlıq hám dámegóylik penen DOS 

---

bola almaydı. Sonlıqtan men bar jerde tilenshiler úyge kirmeydi – dep juwabın 
tolıqtıradı. 
A.Jamiy shı
ǵ
armalarınıń mazmunında doslıq, joldaslıq insanıylıqtıń a
ǵ
la 
sıpatları dep tán alınadı. Onıń “Iskender xiradnomasi” atlı shı
ǵ
armasında
ǵ
ı
“Iskenderdiń pákizeler qalasına jetiwi” degen babında mısallar keltiriledi: 
«Iskender dún’ya gezip júrip bir qala
ǵ
a baradı. Onıń xalqı, olardıń turmıs tárzi 
Iskenderdi lal qaldıradı. Sebebi, bul qalada hámme bir atanıń ulınday bolıp jasaydı 
eken. Esiklerinde qulıp degen nárse bolmas eken. So
ǵ
an qaramastan qalada urılar 
joq qusaydı». 
A.Jamiydiń qıyalınan keltirilgen mısallar ideal jámiyetlik sistemanıń órnek 
alarlıq tárepleri. Bunday suwretlewler házirgi ádebiyatımızda da bar. 1991-jılı 
«Aral qızları» degen jurnalda bir oqıwshı qızdıń gúrrińi járiyalandı. Onda ılaqa 
balıqtıń suw izlep baratır
ǵ
anı suwretlenedi. Qoy ba
ǵ
ıp júrgen balalar ózleriniń 
ishiwi ushın plıp shıqqan suwların ılaqa
ǵ
a ishkizedi. 
Ulıwma alanda A.Jamiydiń shı
ǵ
armalarında barkámal insan tárbiyasına 
baylanıslı ulıwma insanıylıq ideyalar óz sáwleleniwlerin tabadı.