Microsoft Word oquv qollanma latin

3.6. O‘simliklardagi transpiratsiyaning tuproqning suv rejimiga ta’siri
 
Yer  yuzidagi  o‘simliklar  barglari  orqali  bug‘lantirishlari  natijasida  ko‘p 
miqdorda  suvni  sarf  qilinadi.  O‘simliklarning  suvni  bug‘lantirishi  bu  fizik 
hodisadan  iborat.  Bu  vaqtda  suv  bug‘i  bilan  to‘yinmagan  atmosferada  suv  bug‘ 
holatiga  o‘tib  atrofdagi  bo‘shliqqa  tarqaladi.  Shunga  qaramasdan,  o‘simlikning 
suvni bug‘lantirish jarayoni bug‘lantiruvchi tirik sathining bir qancha anatomik va 
fiziologik  xususiyatlari  bilan  murakkablashadi.  Shuning  uchun  uni  fiziologik 
jarayonlar qatoriga kiritish kerak. Bu hodisalarning fiziologik bo‘lishi shunga ham 
bog‘liqki,  u  yer  ustida  o‘sadigan  o‘simlik  hayotining  hamma  tomonlariga  juda 
katta  ta’sir  qiladi  va  boshqa  bir  qancha  fiziologik  protsesslarga  sabab  bo‘ladi. 
Shuning  uchun  o‘simlik  suvni  bug‘lantirishi,  odatda  transpiratsiya  deb  alohida 
nom bilan ataladi.   
O‘simliklar  yaxshi  rivojlanishi  uchun  tabiiy  sharoitda  qancha  suv 
yo‘qotadigan bo‘lsa, shuncha ko‘p suv qabul qilishga muhtoj. Masalan, o‘simliklar 
quruq  iqlimda  emas,  balki  nam  iqlimda  yaxshi  o‘sganligini  ko‘ramiz;  sernam 

---

 
94 
 
iqlimli  tropik  mamlakatlar  o‘simliklarga  boy  bo‘ladi,  ularda  deyarli  har  kuni 
yomg‘ir yog‘ishi tufayli havoning namlik darajasi baland bo‘ladi. O‘simliklarning 
yaxshi  o‘sishi  uchun  havoni,  imkoni  boricha,  sernam  darajada  saqlash  va  buning 
uchun  o‘simliklarga  tez-tez  suv  sepib  turish  foydali  bo‘ladi.  Keyingi  yillarda 
ekinzorlarda ham havoni sernam qilish va o‘simliklar olgan suvning bug‘lanishini 
kamaytirish  maqsadida  dalaga  beriladigan  yuqori  me’yordagi  sug‘orish  suvini 
berishni  kamaytirib,  yuqori  texnologiya  ya’ni  suv  tejamkor  sug‘orish 
texnologiyalarni  (tochilatib,  yomg‘irlatib,  tuproq  ostidan  yoki  subirrigatsiya) 
qo‘llash orqali o‘simlikdan bo‘ladigan bug‘lanishni kamaytirishga erishilayapti.  
Suvning  barglardan  bug‘lanishi  o‘simliklarning  tana  haroratini  pasaytiradi 
va issiq kunlarda ham o‘ziga zararsiz holda ishlashga imkon beradi. Transpiratsiya 
asosan  o‘simlikning  bargidan  bo‘ladigan  jarayon  hisoblanadi.  O‘simliklar  barg 
yuzasining  kattaligi  SO
2
  ning  ko‘p  yutilishi,  yorug‘lik  energiyasidan  samarali 
foydalanish  va  suv  bug‘lanuvchi  yuzaning  keng  bo‘lishini  ta’minlayli.  Suv  barg 
yuzasidan asosan og‘izchalar orqali bug‘lanadi. Yuqoridan tortib oluvchi kuchning 
paydo  bo‘lishi  o‘simlik  tanasi  bo‘ylab  suv  harakatini  yana  tezlashtiradi.  Shunday 
qilib,  yuqoridan  tortuvchi  harakatga  keltiruvchi  kuch  transpiratsiya  natijasida 
vujudga  keladi.  Transpiratsiya  faoliyatiga  qarab,  bu  kuch  ham  shuncha  yuqori 
bo‘ladi.  Transpiratsiya  faolligi  haroratga,  o‘simlik  turlariga,  yashash  sharoitlariga 
va  boshqalarga  bogliq.  Transpiratsiya  jarayonining  ahamiyati  quyidagilardan 
iborat:  
1.
 
Suv  va  unda  erigan  moddalarni  o‘simlikning  yuqorida  joylashgan 
organlariga yetkazib berishi;  
2.
 
Fotosintez  jarayonining  to‘xtovsiz  davom  etishini  ta’minlaydi.  Havodagi 
karbonat  angidrid  barg  og‘izchalari  orqali  o‘tishi  kerak.  Agar  barg  og‘izchalari 
yopiq  bo‘lsa,  karbonat  angidrid  barg  to‘qimasiga  o‘ta  olmaydi  va  transpiratsiya 
jarayoni  tufayli  barg  og‘izchalari  ochiq  bo‘lib,  uning  to‘qimasiga  CO
2
  gazi 
o‘tishiga imkon yaratiladi;  

---

 
95 
 
3.
 
Tashqi  muhitga  nisbatan  o‘simlik  tana  temperaturasining  ancha  past 
bo‘lishi tufayli, uning kuchli quyosh nuri ta’siriga bo‘lgan bardoshligi ortadi;  
4.
 
Fermentlarning  jadal  ishlashi,  moddalarning  harakatlanib  turishi,  nafas 
olishning  normal  o‘tishi,  o‘simlik  to‘qimasida  suvning  yetarli  bo‘lishi 
transpiratsiya jarayonining jadalligiga bog‘liq.
 
Suv  o‘simlik  hayotining  normal  rivojlanishini  muhim  faktorlaridan  biri 
o‘simlik  organizmida  sodir  bo‘ladigan  hamma  protsesslar  o‘simlik  hujayralarida 
yetarli miqdorda suv mavjud bo‘lgan taqdirdagina amalga oshadi.