|
;
m
3
/ ga
bu yerda: У - hosildorlik, t/ga;
K
u
- suv iste’moli koeffitsienti, turli sharoitlarda va turli hosildorlikning
uchun 106-119 dan 280-322 m
3
.
Tabiiy namlanishning taqchilligi tuproqni sun’iy tomondan namlatish
kerakligini taqozo etadi. Bu holda o‘simlikning alohida yillar va vegetatsiya davri
80
uchun suv iste’mol qiymatini aniq belgilash zaruriyatini tug‘diradi. Bu talab
bioiqlimiy usulda (S.M. va A.M.Alpatevlar) [8] qondirilishi mumkin, jumladan:
E = K
b
Σd ; m
3
/ga,
bu yerda: K
b
- biologik koeffitsient (hisobiy davrdagi umumiy bug‘lanishning
havo namligi tanqisligi yig‘indisiga nisbati bo‘lib, tajribalar orqali aniqlanadi),
mm/mb.
∑d– havoning o‘rtacha ko‘p yillik namlik tanqisligi yig‘indisi, mb.
O.Izrayelson [18] suv iste’molini aniqlashni quyida keltirilgan tenglama
bilan ifodalash mumkin, deb ta’kidladi:
(
)
,
Q
f
=
U
y
c,
s,
m,
e,
h,
⋅
; m
3
/ga;
bu yerda: U- suv iste’moli, m
3
/ga;
y
c,
s,
m,
e,
h,
Q
- o‘suv davridagi haroratlar yig‘indisi;
e- yer ustidan bug‘lanish;
m - o‘suv davrida o‘rtacha tuproqning namligi;
s - tuproq va ozuqa tartibotining ta’minlanganligi;
c - ekin turi;
y - ekin hosilorligi.
I.A.Sharov [42] sug‘orish tartibini aniqashda quyidagi formulani tavsiya
qiladi:
b
+
=
x
⋅
∑
⋅
4
t
2
; m
3
/ga;
bu yerda, x - o‘suv davridagi suv miqdori, m
3
/ga;
∑t
- o‘suv davridagi kunlik o‘rtacha harorat yig‘indisi;
b - o‘suv davri muddati, kunlar.
S.M. va A.M. Alpatevlar [33] usuli:
Σd
k
=
E
⋅
; мм
81
bu yerda, E - oylik umumiy suv iste’moli, mm;
k - ekinning biologik koeffitsienti, empirik usulda aniqlanadi;
Σd
- havo namligining yetishmasligi, mb;
I.A.Sharov (havo harorati bo‘yicha aniqlash formulasi) usuli:
(
)
0
- t
t
e
a
=
E
⋅
⋅
bu yerda, a - o‘suv davri (kunlar);
e - 1
0
C (bug‘lanish birligi) haroratga oshishi hisobiga suv iste’molini
ko‘rsatadigan koeffitsient, m
3
/ga;
(
)
0
- t
t
- termometrning quruq va ho‘l holatdagi ko‘rsatkichlari.
I.A.Sharov tomonidan taklif qilingan ikkinchi formula:
a
+
Σt
e
=
E
⋅
⋅
4
G.K.Lgov [22] formulasi:
Σt
k
=
E
⋅
; мм
bu yerda: E- umumiy suv iste’moli, mm;
k- biofizik koeffitsient, paxta uchun 1,88 (1
0
S da 1,88 m
3
/suv to‘g‘ri keladi);
Σt
- o‘suv davridagi jami o‘rtacha kunlik haroratlar yig‘indisi,
0
C.
F.Bleyni va V.D.Kriddl (AQSh) usuli [9]
(
)
100
32
1,8
4
25
+
t
P
K
,
=
E
⋅
⋅
⋅
⋅
;
bu yerda: E - oylik umumiy suv iste’moli; m
3
/ga.
K - ekin uchun oylik biologik koeffitsient;
R- hisobot oyi davomidagi kunduzgi vaqt davomiyligi; kun
t - o‘rtacha havo harorati,
0
C.
Qishloq xo‘jalik ekinlarini suv iste’molini aniqlashda ishlatiladigan ikkinchi
guruh formulalar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
M.I. Budiko formulasi [12]:
82
r
R
=
E
⋅
100
;
bu erda: E - oylik umumiy suv iste’moli, m
3
/ga;
R - qaralayotgan davrda bug‘lanishga isrof, quyosh energiyasi miqdori, kJ;
r - bug‘lanayotgan namlikning birlik hajmiga nisbatan quyosh
energiyasining nisbiy iste’moli, kJ/ m
3
.
Suv muvozanat uslubi (SMU) sug‘orish dalasining suv muvozanat
tenglamasi usuliga asoslangandir [29]:
;
f
gr
W
W
M
W
P
E
−
+
+
∆
+
⋅
=
µ
m
3
/ga
bu yerda:
µ
- yog‘indan foydalanish koeffitsienti;
P
- vegetatsiya davridagi yog‘in miqdori, m
3
/ga;
W
∆
- o‘simlikning ildiz qatlam tuprog‘idan foydalanadigan nam miqdori,
m
3
/ga;
M - mavsumiy sug‘orish me’yori, m
3
/ga;
gr
W
- ildiz qatlam tuprog‘iga sizot suvlaridan kapillyar kuchlar ta’sirida
kelib qo‘shiladigan suvlar miqdori, m
3
/ga;
f
W - sug‘orish suvining yer usti va faol qatlam ostiga bo‘lgan tashlama
isrofi, m
3
/ga.
SMUning kamchiligi
Е ni aniqlashda o‘simlikning o‘sish omillari
hisoblanmish issiqlik energiyasi, meteorologik va boshqa omillarning hisobga
olinmasligidir. Bu omillar issiqlik muvozanati usuli (IMU) da inobatga olinadi.
IMU [12, 38] er usti qatlamida issiqlik va nam almashinuvini hisobga oluvchi
issiqlik muvozanati tenglamasini hisobga olishga asoslangandir:
,
Р
J
LE
R
+
+
=
bu yerda:
R
- radiatsion muvozanat, dala sharoitida aktinometrik stansiyalar
yoki issiqlik muvozanat qurilmalarida muvozanat o‘lchagichlar yordamida
aniqlanadi;
83
LE
- bug‘lantirishga sarflangan issiqlik miqdori (
E
- bug‘lanish,
L
-
yashirin bug‘lanish issiqligi);
J
- tuproqni qizdirishga sarflanadigan issiqlik;
P
- issiqlikning turbulent oqimi.
Radiatsion muvozanat
R
dala sharoitida aktinometrik stansiyalar yoki
issiqlik muvozanat qurilmalarida muvozanat o‘lchagichlar yordamida aniqlanadi.
J
ni aniqlashda turli chuqurlik qatlamlarida o‘lchanadigan tuproqning
haroratidan foydalaniladi. Issiqlikning turbulent oqimi (
P
) tuproqning ustki
qatlami va 2 m balandlikda havo harorati, namligi va shamol tezligi farqlaridan
aniqlanadi. IMU dan hozirda qishloq xo‘jaligi ekinlarining suv iste’molini
aniqlashda analog sifatida foydalaniladi. Penman formulasi (Angliya) [46]:
K
E
=
E
⋅
0
Do'stlaringiz bilan baham: |
