nuqtasiga
yetadi. Turli o‘simliklar tuproqning har xil darajada qurishiga qarab
so‘liydi [43].
Suvsizlikka chidamli va chidamsiz o‘simliklar mavjud. Masalan, sizot
suvlari chuqur bo‘lgan tuproqlarda makkajo‘xori va paxta, bedaga nisbatan namlik
tanqisligiga ko‘proq ta’sirchan o‘simlik deb hisoblanadi. So‘lish nuqtasining
qiymati tuproqning mexanik tarkibiga, o‘simlik turiga va rivojlanish davriga ham
bog‘liqdir.
Qishloq xo‘jaligi ekinlarining suvga tashnaligini bildiruvchi indikatorlar
quyidagilardan iborat:
1) bukilib qolishi va so‘lishi;
2) to‘q ranga kirishi;
3) yosh barglarning buralib qolishi va so‘lishi, chunki u yetilgan barglarga
nisbatan anchagina nozik;
4) o‘sish jarayonining sezilarli pasayishi;
5)suv tanqisligi oqibatida barglarning o‘zgarishi.
Ushbu fiziologik xususiyatlar jazirama va shamolli iqlimda yanada
ravshanroq bo‘lib qoladi. Hattoki tuproq tarkibida suv doimo mavjud bo‘lsa ham,
bunday kunlarda ekinlar yuzasidagi bug‘lanish juda tez sodir bo‘ladi. Agar
ekinlardagi ushbu belgilar kechasi bilan o‘tib ketmasa, u holda ekinlar suv
tanqisligini sezayotgan bo‘ladilar. Bu esa hosildorlikning pasayishiga olib keladi.
Sug‘orish muddatini to‘g‘ri belgilash o‘simliklarni optimal namlik bilan
ta’minlashning asosiy omillaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Shunda o‘simlik
suvsizlikdan zo‘riqmaydi va mevalash tugunchalarini to‘plash jarayoni suv
72
ta’minoti bilan bogliq holda amalga oshadi, hosil va uning sifati
pasaymaydi.Yuqori me’yorlar bilan sug‘orish tuproqning ortiqcha namlanishiga
olib keladi, tuproqda aeratsiya pasayadi, suv-havo rejimi buziladi, suv ildiz
qatlamidan chuqur qatlamlarga singib yo‘qoladi hamda katta sarf-harajatlar
evaziga tuproqga berilgan ozuqa elementlarini yuvib ketadi, natijada hosil
pasayadi. Fermerlar o‘z amaliyotida qo‘llay oladigan sug‘orish muddatlarini
belgilash dala usullarini ko‘rib chiqamiz.
Tuproq namligini sug‘oriladigan maydonning diagonali bo‘yicha uchta
nuqtada aniqlaymiz. Tuproq namunasi sof holatga kelgan deb baholanganda
sug‘orish talab etiladi. Tuproq namligiga qarab sug‘orish muddatini belgilashda
faqat ildiz qatlami hisobga olinadi. Paxta uchun shonalashgacha bo‘lgan davrda bu
qatlam 0-50 sm, shonalash davri-gullashning boshlanishi 0-70 sm, gullash-hosilga
kirish va pishishning boshlanishi davri uchun 0-100 sm [26, 34].
Shunday qilib, sug‘orish me’yori paxta rivojlanishining birinchi bosqichida
kamroq va ildiz 0-100 sm chuqurli qatlamga etganda, ya’ni gullash, hosilga kirish
bosqichida eng yuqori bo‘lishi kerak.
Namlikni aniqlash uchun tuproq namunasi o‘simlik rivojlanishining
shonalash bosqichigacha bo‘lgan davrda tuproq namunasi 20 sm chuqurlikdan,
keyinchalik (shonalash, gullash-hosilga kirish, pishish) 35-40 sm chuqurlikdan
olinadi.
Ishlab chiqarish sharoitida tuproq namligiga qarab sug‘orish vaqtini
belgilashning yana bir usuli mavjud. Bunda 35-40 sm chuqurlikdan olingan tuproq
qo‘lda siqilganda kesak hosil bo‘lishi kerak emas, ko‘krak balandligidan yerga
tashlaganda oson sochilib ketishi kerak. Bu holatda sug‘orish kerak bo‘ladi (3.2.2-
jadval).
73
3.2.2-jadval. Sug‘orish oldidan tuproqning optimal namligi va qishloq
xo‘jaligi ekinlarini sug‘orish muddatlari
Tuproq sharoiti va ekin
turlari
Optimal namlik, %
Tuproq shimish kuchi
(santibar).
Dala nam
sig‘imiga
nisbatan
Tuproq
hajmiga
nisbatan
Sug‘orishni
boshlash
Sug‘orishni
tugatish
Paxta - o‘rta va og‘ir sho‘rlanmagan tuproqlarda:
a) unib chiqgandan pishish
davrigacha
70
18-21
51-53
10
b) ko‘raklar ochilish davrida
60-65
15-20
52-56
10
Paxta - yengil sho‘rlangan tuproqlarda:
a) unib chiqgandan pishish
davrigacha
75-80
17-18
30-40
10
b) ko‘raklar ochilish davrida
65
15
40
10
Beda va makkajo‘xori:
a) o‘rta va og‘ir
sho‘rlanmagan tuproqlarda
75
19-22
48-50
10
b) yengil sho‘rlangan
tuproqlarda
80-85
18-20
20-30
10
Kuzgi bug‘doy:
a) o‘rta va og‘ir
sho‘rlanmagan tuproqlarda
70-75
18-22
48-53
10
b) yengil sho‘rlangan
tuproqlarda
75-80
17-18
30-40
10
74
Agar dalaga tenziometrlar o‘rnatilgan bo‘lsa, sug‘orishni yuqoridagi 3.2.2-
jadvalda keltirilgan muddatlarga asoslangan holda amalga oshirish kerak bo’ladi.
Amaliyotda o‘simlikning tashqi alomatlari navbatdagi sug‘orish belgilashni asosiy
ko‘rsatkichi bo‘lib hisoblanadi.
Paxtaning tashqi alomatlariga qarab sug‘orishni belgilash uslubi bilan
tanishib o’tamiz. Paxtaning shonalash bosqichida o‘rtacha kunlik o‘sishi 0,3-0,5
sm, bosh poyaning yer sathidan g‘o‘zapoya uchigacha umumiy balandligi 14-18
sm bo‘lishi kerak. Gullash-hosilga kirish bosqichida o‘rtacha kunlik o‘sish 0,8-1,5
sm gacha ko‘payadi, umumiy balandlik 40-45 sm bo‘ladi. Pishish arafasida bosh
poyaning o‘sishi 0,8-1,3 sm/kun ga, umumiy balandligi 80-90 sm ga etadi.
Kuzatuv jarayoni dala diagonali bo‘yicha joylashgan tipik o‘simliklar ustidan olib
boriladi. Kuzatuv ostidagi o‘simlikka latta parchasi yoki etiketka bog‘lanib
qo‘yiladi. O‘simlik balandligi 15 may, 1 iyun, 15 iyun, 30 iyun, 15 iyul va 1
avgustda o‘lchanadi.
Fan va amaliyotda shu narsa tasdiqlanganki, paxtaning hosilga kirish
bosqichiga kelib, paxtada ochilayotgan gullarning gullash chegarasiga
yaqinlashgani kuzatiladi. Bunda gullash bo‘g‘inining eng yuqori balandligi gullash
davri boshida kuzatiladi. Tuproq namligi kamaygani sari gullash bo‘g‘inining
balandligi pasayadi, gullar g‘o‘za uchiga yaqinlashadi, bu esa g‘o‘zaning
chanqaganligini, o‘simlik o‘sishining sekinlashuvini va g‘o‘zani sug‘orish
zarurligini bildiradi. Kuzatuvlar etiketkalar bilan belgilangan o‘simliklar ustida
olib boriladi.
Tuproqda namning kamayishi bilan bargning hujayra soki konsentratsiyasi
va uning shimish kuchi oshib boradi. Barglar so‘lib to‘q yashil rangga kiradi.
Paxta maydonining 20% barglari to‘q yashil rangga kirganda sug‘orishni amalga
oshirish kerak. Sug‘orilgandan so‘ng, barglar och-yashil tus oladi. Shuni
ta’kidlash kerakki, bu uslubdan shonalash bosqichida foydalanish kerak. Gullash-
hosilga kirish bosqichida barglarning qorayishiga qarab sug‘orishni belgilash aniq
75
natija bermasligi mumkin, chunki bu davrda barglar rangining keskin o‘zgarishi
kuzatiladi.
Barglar o‘zagining holatini kunning issiq vaqtida (13.00-15.00 soat
oralig‘ida) bosh poya uchidan 3-chi va 4-chi barglariga qarab aniqlash kerak. Nam
qochgan bargni egganda, bargning markaziy chizig‘i qarsillamasdan sinadi.
Chamasi, dalada 20 % o‘simlikda paxta bargi yumshaganda sug‘orishni amalga
oshirish kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: |