Microsoft Word Moliyaviy hisob

Qimmatli qog’ozlar quyidagi baholarda baholanadi: 
Nominal qiymati - qimmatli qog’oz blankasida ko’rsatilgan qiymat. Aktsiyalarning 
nominal qiymatidagi umumiy summasi tashkilotning ustav kapitalini hajmini ko’rsatadi. 
Emissiya qiymati - qimmatli qog’ozlarni birlamchi joylashtirishdagi sotish narxi bilan 
nominal qiymati orasidagi farqi emissiya daromadini tashkil etadi. 
Kurs (bozor) qiymati - qimmatli qog’ozlarni bozorda sotiladigan bahosi. 
Likvidatsiya (hisobdan chiqarish) bahosi – tugatilayotgan tashkilotlarning mulklarini 
sotishdan olinadigan pullarni bir aktsiyaga to’g’ri keladigan qiymati. 
Aktsiyaning balans qiymati — bu balans bo’yicha aniqlanadigan o’z mablag’lar 
manbaini chiqarilgan aktsiyalar miqdoriga to’g’ri keladigan qiymati. 
Hisob qiymati – xozirgi vaqtda tashkilotning balansida aks ettiriladigan qiymatdagi 
summa. 
Nominal qiymatidan kat’iy nazar boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ustav 
kapitaliga ulushlar, shuningdek, olinadigan aktsiyalar uchun to’lovlar taraflarning 
kelishuviga binoan har qanday mol-mulkni bozor yoki shartnoma bahosida berilishi 
shaklida kiritilishi mumkin. 
Baholash mustaqil ekspert xulosasi bilan tasdiqlanadi. Xalqaro andozalar bo’yicha 
nazorat mavjud bo’lgan hollardagi investitsiyalar hisobi quyidagicha kurib chiqiladi: 
1. Aktsiyalarga oid investitsiyalar haqiqatdagi chiqimlar bilan birgalikdagi qiymat 
asosida hisobga olinadi; 
2. Dividendlardan olingan foyda ularning olinishi chog’ida ishlatiladi; 
3. Balans qiymati: 
• 
qiymat bo’yicha;  
• 
qayta baholangan qiymat bo’yicha yoki;  
 
142

---

• 
birjadan aylanuvchi aktsiyalar bilan bo’lgan holatda. 
Jami paketning hajmlari bo’yicha aniqlanadigan xarid qilish bahosining yoki joriy 
narxlar qiymatlarining eng kichigi bo’yicha hisobga olinadi. 
Uzoq muddatli investitsiyalarning balans qiymati, agar hisobot davri vaqtiga kelib 
qimmatli qog’ozlarning (vaqtinchalik tusga ega bo’lmagan) kotirovkasi pasayishi yuz 
bergan bo’lsa, kamaytirilishi kerak. 
1.  Qayta baholash qisqa muddatli investitsiyalar bo’yicha foyda va zararlar hisobvarag’iga 
uzoq muddatli investitsiyalar bo’yicha rezerv kapitaliga kiritiladi.  
2.  Aktsiyalar savdosi xarajatlar chiqarib tashlangan holdagi sotish bahosi bilan balans 
qiymati o’rtasidagi ayirmalar xo’jalik faoliyati natijalari to’g’risidagi hisobotda 
daromadlar va xarajatlar sifatida ko’rsatiladi. 
Xalqaro andozalar bo’yicha sezilarli ta’sir mavjud bo’lgan chog’idagi (sho’’ba 
kompaniyalariga oid) investitsiyalar hisobi aktsiyadorning xo’jalik yurituvchi sub’ekt 
kapitalidagi ulushi hajmini hisobga oluvchi usul bo’yicha amalga oshiriladi, bundan 
quyidagi holatlar mustasno: 
• 
agar kapital qo’yilmalar faqat yakin kelajakda keyingi navbatdagi sotilishi uchun amalga 
oshirilsa va saqlansa;  
• 
investor sezilarli ta’sirda boshqa foydalanmaganda;  
• 
shu’ba kompaniya o’z faoliyatini qat’iy cheklashlar sharoitida amalga oshirganida. 
Foizlarni to’lashning navbatdagi muddati kelgan vaqtda xaridor ularni to’liq jami davr 
uchun oladi. Misol uchun: nominal qiymati 100 ming so’m va e’lon qilingan foiz stavkasi 
10 foiz bo’lgan obligatsiyalar "O’zmevasanoatsotish" Davlat aktsiyadorlik uyushmasi 
tomonidan 2001 yil 30 aprelda sotib olingan. Foizlar yiliga ikki marta 30 iyun va 31 
dekabrda to’lanadi. Xaridor ushbu obligatsiyalarni 103,333 ming so’mga sotib olgan (100 
ming so’m + 3,333 ming so’m – 4 oy uchun hisoblab yozilgan foizlar). Xaridorni 
buxgalteriya hisobida investitsiyalar 100 ming so’m qiymat bo’yicha aks ettiriladi. 
Dt 0610 - "Qimmatli qog’ozlar" 100 ming so’m, Dt 9610 "Foiz ko’rinishidagi 
xarajatlar" 3,333 ming so’m, Kt 5110 "Hisob-kitob varag’i" 103,333 ming so’m Foizlar 
bo’yicha 1999 yil 1 yanvaridan 30 apreligacha bo’lgan davr uchun hisob-kitoblar: 
100 ming so’m x 0,1 x 4/12 = 3,333 ming so’m 1 yanvardan 30 iyulgacha xaridor 
foizlarni oldi. 
100 ming so’m x 0,1 x 6/12 = 5 ming so’m. 
1 yanvardan 30 iyungacha bo’lgan foizlarning olinishini aks ettirilishi: 
 
143

---

Dt 5110 - "Hisob-kitob varag’i" Kt 9530 - "Foizlar ko’rinishidagi daromadlar" 5 ming 
so’m. 
Unda foizlardan olingan daromad 5 - 3,333 = 1,667 ming so’mni tashkil etadi. 
Qarzga oid qimmatli qog’ozlarga investitsiyalarning xarid qilish qiymati bilan 
so’ndirish qiymati o’rtasidagi farq (diskont yoki xarid qilish chog’idagi mukofot) odatda 
investor tomonidan qimmatli qog’ozning xarid qilish vaqtidan boshlab so’ndirish 
vaqtigacha hisobdan chiqariladi, ya’ni amortizatsiya qilinadi. 
Diskontga oid misolni kurib chiqamiz: Qiymati 20 ming so’m bo’lgan obligatsiyalar 21 
ming so’mga sotib olingan. Obligatsiyalarning sotib olish muddati 10 oydan keyin keladi, 
Obligatsiyalar qiymatining 1000 so’mga ortib ketishi 10 oy mobaynida 100 so’mdan 
amortizatsiya qilib boriladi. 
Dt 5810 Kt 5110 = 21000 so’m, obligatsiyalarni sotib olish. 6920 - "To’lanadigan 
foizlar" hisobvarag’i; 
9610 - "Foiz ko’rinishidagi xarajatlar" hisobvarag’i; 
1 oy Dt 6920, 9610 Kt 5810 = 100 so’m 
2 oy Dt 6920, 9610 Kt 5810 = 100 so’m 
3 oy Dt 6920, 9610 Kt 5810 = 100 so’m 
Shu tariqa 10 oyning hammasida. 
10 oyga kelib 5810 – balans hisobvarag’ining debetida obligatsiyalarning 20 ming 
so’mdan iborat nominal qiymati aks ettiriladi. 
Endi boshqa (mukofotli) misolni kurib chiqamiz: qiymati 18 ming so’mlik 
obligatsiyalar 17 ming so’mga sotib olindi. Ularni sotib olish (so’ndirish) muddati 8 oy 
mobaynida keladi. Mukofot 1000 so’mni tashkil kildi. Bu summa 8 oy mobaynida 
amortizatsiyalanadi: 
1000/8 oy = 125 so’m 
Dt.5810 Kt 5110 = 17000 so’m obligatsiyalar sotib olindi. 
4830 - "Olinadigan foizlar" hisobvarag’i; 
9530 - "Foiz ko’rinishidagi daromadlar" hisobvarag’i; 
1 oy Dt 5810 Kt 4830, 9530 = 125 so’m 
2 oy Dt 5810 Kt 4830, 9530 = 125 so’m 
3 oy Dt 5810 Kt 4830, 9530 = 125 so’m. 
Shu tariqa barcha 8 oy va 8 oyda 5810 – balans hisobvarag’i debeti bo’yicha 18 ming 
so’mgacha bo’lgan nominal qiymatdagi summa qo’shimcha hisoblab yozilgan. Obligatsiya 
nominal qiymat asosida sotib olinadi (so’ndiriladi). Keltirilgan ikkala misollarda ham sotib 
olish kunida ular uchun quyidagi buxgalteriya yozuvlarida aks ettiriladigan 38 ming so’m 
(20000 + 18000) olinadi: 
Dt 5110 Kt 9220 = 38000 so’m 
 
144

---

Dt 9220 Kt 5810 = 38000 so’m 
9220 - "Boshqa aktivlarning sotilishi" qisqa muddatli obligatsiyalar va boshqa shunga 
o’xshash qimmatli qog’ozlar uchun pul summalarining haqiqatda olinguniga kadar foydaga 
nisbatan foizlarning hisoblab yozilishiga yul qo’yilishi mumkin. 
Uzoq muddatli obligatsiyalarga oid operatsiyalarda bu kabi hisoblab yozishlarga yul 
qo’yib bo’lmaydi, chunki shu tariqa moddiylashtirilmagan fond hosil qilinadi. Ehtiyotkorlik 
qoidasiga muvofiq moliyaviy natijalarning aks ettirilishi chog’ida ularni kelgusi davrlar 
daromadlari sifatida aks ettirishi zarur. Aniq misolda bu narsa bunday ko’rinishni kasb 
etadi: nominal qiymati 400 ming so’m bo’lgan obligatsiyalar 348 ming so’mga sotib olindi. 
Vositachiga komissiya haqi 2 ming so’mni tashkil etdi. Obligatsiyalarni so’ndirish muddati 
20 oydan sung keladi. Foizlar bo’yicha hech qanday oraliq to’lovlar ko’zda to’tilmagan. 
Binobarin, foizlar sifatida bir tekisda har oyda amortizatsiya summasi hisoblab yozib 
borilishi zarur: 
400 - 348 - 2 = 50/20 = 2,5 ming so’m 
Obligatsiyalar sotib olingan Dt 0610 Kt 5110 = 35000 so’m 
har oyda (20 oy mobaynida) obligatsiyalar bo’yicha amortizatsiya summasi hisoblab 
yoziladi. 20 oydan keyin obligatsiyalar qiymati nominal qiymatiga k;adar etkaziladi. 2500 x 
20 oy = 50000so’m. 
20 oydan keyin obligatsiyalarni so’ndirishga 400 ming kelib tushadi. 
Dt 5110 Kt 9220 = 400000 so’m. 
So’ndirilgan obligatsiyalarning balans qiymati hisobdan chiqarilgan. 
Dt 9220 Kt 0610 = 400000 so’m. 
So’ndirilgan obligatsiyalarni sotishdan olingan foyda buxgalteriya hisobida u xo’jalik 
yurituvchi sub’ektga haqiqatda kelib tushgan hisobot davrida aks ettirilishi kerak. Xarid 
qilishgi oid haqikatdagi xarajatlar nominal qiymatdan ortib ketgan holda uzoq muddatli 
investitsiyalarga oid operatsiyalar bo’yicha zararlar jami muomala muddati mobaynida 
taqsimlanadi va teng qismlarda har oyda xo’jalik yurituvchi sub’ekt zararlari hisobiga 
hisoblab yozib boriladi. Biroq bunday operatsiyalar manfaat keltirmaydi va ular amaliy 
hayotimizda bo’lishi ham gumon. 
Uzoq muddatli obligatsiyalar ko’proq obligatsiyalarning muomalada bo’lishi muddati 
mobaynida ular bo’yicha foizlar vaqti-vaqti bilan to’lanib kelinadigan yirtma talonlar 
(ko’ponlar) bilan birgalikda chiqariladi. Bunday hollarda, obligatsiyalarning xarid va 
nominal qiymatlari o’rtasidagi farqning bir qismi xo’jalik yurituvchi sub’ektga tegishli 
bo’lgan daromad (foiz) larning har bir hisoblab yozilishi chog’ida hisobdan chiqarib 
boriladi. Masalan, xo’jalik yurituvchi sub’ekt boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektning 35 
ming so’mlik nominal qiymatga ega obligatsiyalar 37500 so’mga sotib olingan. Yirtma 
ko’ponlar bo’yicha yiliga ikki marta (har 6 oydan keyin) to’lanadigan obligatsiyalar foizi 
 
145

---

yiliga 16 foizni tashkil kiladi. Obligatsiyalarning so’ndirish muddati 5 yildan keyin keladi, 
ya’ni foizlar 10 marta kelib tushadi. Xarid va nominal qiymatlar o’rtasida farq 37500 - 
40000 = 2500 so’mni tashkil kiladi va har gal foizlar ko’rinishidagi (2500 : 10 = 250) 
to’lashi lozim bo’lgan daromadning hisoblab yozilishi chog’ida amortizatsiya qilib boriladi: 
Obligatsiyalarning sotib olinishi Dt0610 Kt5110 = 37500 so’m 
Yarim yildan sung obligatsiyalar yuzasidan yillik 16 foizlik stavkaning yarmi 8 foiz 
miqdorida daromad to’lanadi: 
Dt 4830, 5110 Kt 9530 = 2800 so’m; 
Dt 9610 Kt 0610 = 250 so’m. 
35000 x 8 foiz = 2800 so’m bir vaqtning o’zida obligatsiyalarning haqikatdagi va 
nominal qiymatlari o’rtasidagi farqni amortizatsiya qilish kerak (2500/10) = 250 so’m, va 
shu tariqa har yarim yilda va besh yilda. 
Shunday qilib, 0610 – schyotdagi obligatsiyalar qiymati yarim yildan sung 37250 
so’mga, bir yildan sung 37000 so’mga baholanadi, 5 yildan sung 35000 so’mni so’ndirish 
muddati etib keladi. 
Deylik, bir yildan so’ng fond birjasida aylantirilayotgan obligatsiyalar kotirovkasi 
keskin tushib ketdi. Kotirovka muvofiq bizning aktsiyalar paketimiz 36150 so’mga 
baholanadi. Hisobot sanasiga obligatsiyalarning balans qiymatining ularning haqiqatdagi 
birja qiymatidan 850 so’m miqdorda ortib ketishi holati yuzaga keldi (36150 - 37000 = -850 
so’m). Hisobot davri oxiriga borib bu summa quyidagi tarzda hisobdan chiqariladi. 
Dt 9430- "Boshqa operatsion xarajatlar" 
Kt 0610 = 850 so’m 
Qolgan 4 yil uchun (yiliga ikki marotaba 2 x 4 = 8) obligatsiyalar qiymatidagi farqning 
hisobdan chiqarish summasi qayta ko’rib chiqilishi lozim bo’ladi, u quyidagilarni tashkil 
qiladi: 
1150 : 8 = 143,75 so’m 
Bir yildan sung hisobdan chiqarish bizning misolimizda quyidagi ko’rinishda kasb 
etadi: 
Dt 9430 Kt 0610 = 143,75 so’m 
Dt 5110, 4830 Kt 9530 = 2800 so’m. 
Uzoq muddatli obligatsiyalar kotirovka kursini ortib ketishi hollarida ularning balans 
qiymatidan ortiq bo’lgan ularning yangi orttirilgan qiymati bo’yicha qayta baholashlar 
amalga oshirilmaydi. Obligatsiyalarning kotirovka kursining ortishidan olingan foyda 
buxgalteriya hisobida faqatgina ularning balans qiymatidan ortiq bo’lgan baho asosidagi 
sotilishi dalili bo’yicha aks ettiriladi. 
Misol uchun: birjada 295300 so’mga obligatsiyalar paketi sotilgan. Sotish qiymati 
yuzasidan brokerga oid komission haqi 5666 so’mni tashkil kildi. Obligatsiyalarning ushbu 
 
146

---

paketiga bo’lgan uzoq muddatli investitsiyalarning balans qiymati – 225400 so’m. Endi 
buxgalteriya hisobi schyotlariga oid yozuvlarni keltiramiz: 
Aktsiyalar paketidan tushgan tushumning broker orqali hisoblab yozilishi. Dt 4890 Kt 
9220 = 295300 so’m. 
Brokerdan komission haqi (295300 - 5666 = 289634 so’m) ayirib tashlangan holdagi 
pullar kelib tushdi. Dt 5110 Kt 4890 = 289634 so’m. 
Brokerga to’langan komission haq sotishda ko’rilgan xarajatga hisobdan chiqarildi. Dt 
9220 Kt 4890 = 5666 so’m. 
Sotilgan 225400 so’mlik obligatsiyalar paketi balans qiymati xarajatlarga hisobdan 
chiqarildi. Dt 9220 Kt 0610 = 225400 so’m. 
Obligatsiyalar paketini sotishdan olingan foyda: 
Dt 9220 Kt 9320 - "Boshqa aktivlarning tugatilishi" = 64234 so’m. 
Kirim va chiqimini to’g’ri aks ettirish bo’yicha quyidagilar amalga oshiriladi: 
Sotishdan olingan daromad bilan balans qiymati o’rtasidagi farq, xarajatlar chiqarib 
tashlangan holda, daromad yoki xarajat sifatida tan olinadi; 
8531 - "Aktivlarni qayta baholash bo’yicha to’zatishlar" hisobvarag’ida hisobga 
olinadigan uzoq muddatli investitsiyalarning qayta baholanishidan olingan summalar chiqib 
ketish natijasida qabul qilingan hisob siyosatidan kelib chiqkan holda daromad yoki 
taqsimlanmagan daromad sifatida tan olinadi. Misol uchun: xo’jalik yurituvchi sub’ekt 
balans qiymati 10 ming so’m bo’lgan, ko’payish tomoniga oid ming so’mdan iborat qayta 
baholash avvalgi summasi 8531 — hisobvarag’ida hisobga olingan qiymati 50 ming so’m 
bo’lgan uzoq muddatli investitsiyalarni sotish bilan shug’ullanadi: 
Dt 5110 Kt 9220 = 50 ming so’m 
Dt 9220 Kt 0610 = 10 ming so’m 
Dt 9220 Kt 9320 = 40 ming so’m Dt 8531 Kt 9320 = 2 ming so’m. 
Sub’ektlar investitsiyalarni bir toifadan boshqasiga o’tkazishi huquqiga ega. 
Uzoq muddatli investitsiyalarning qisqa muddatlilar toifasiga o’tkazilishi quyidagicha 
amalga oshirilishi kerak: 
A) agar ular xarid va joriy qiymatlar yuzasidan eng kam baxolashlar bo’yicha hisobga 
olinadigan bo’lsalar, xarid va balans qiymatlari yuzasidan eng kam baholash asosida. Bunda 
agar investitsiyalar avval qayta baholangan bo’lsa, u holda o’tkazish chog’ida ularning 
qayta baholanishidan olingan summa hisobdan chiqarilishi kerak. Misol uchun: 
"O’zgushtsutsanoat" Davlat aktsiyadorlik uyushmasining uzoq muddatli investitsiyalari 
portfeli ularning qisqa muddatlilar toifasiga o’tkazilishi vaqtida quyidagilardan tashkil 
topadi: 
 
147

---