Microsoft Word Moliyaviy hisob

Moliyaviy faoliyatdan olingan moliyaviy natija hisobi 
Moliyaviy faoliyat daromad va xarajatlarini shakllantirish tartibi 2-son "Asosiy xo’jalik 
faoliyatidan daromadlar", 6-son "Lizing hisobi", 12-son "Moliyaviy investitsiyalar 
hisobi"Buxgalteriya hisobi milliy standartlari va "Xarajatlar tarkibi to’g’risida"gi Nizom 
bilan tartibga solinadi. 
Moliyaviy faoliyat bo’yicha daromad va xarajatlar to’g’risidagi axborotni aks ettirish 
quyidagi hisobvaraqlarda amalga oshiriladi: 
9510 "Royalti ko’rinishida daromadlar" 
9520 "Dividendlar ko’rinishida daromadlar" 
9530 "Foizlar ko’rinishida daromadlar" 
9540 "Valyuta kurslaridagi farqlardan daromadlar" 
9550 "Uzoq muddatli ijaradan daromadlar" 
9560 "Qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan daromadlar" 
9590 "Moliyaviy faoliyatdan boshqa daromadlar" 
9610 "Foizlar ko’rinishida xarajatlar" 
9620 "Valyuta kurslaridagi farqlardan zararlar" 
9630 "Qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarqatish xarajatlari" 
9690 "Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar" 
9610 - Hisobvaraqda esa royalti bo’yicha to’langan (hisoblab yozilgan) summalar 
yuritiladi. Bu hisobvaraq hisob-kitoblar va pul mablag’larini hisobga olish hisobvaraqlari 
bilan korrespondentsiyada aks ettiriladi. 
Masalan, oluvchi tarafda royalti bo’yicha daromad hisoblab yozildi: 
Dt 4850 "Olinadigan royalti" 
Kt 9510 "Royalti ko’rinishida daromadlar" 
Uni olish chog’ida: 
Dt 5110 "Hisob-kitob hisobvarag’i" 
Kt 4850 "Olinadigan royalti". 
To’lovchi xo’jalik yurituvchi sub’ektda royalti bo’yicha summalar to’lanishi: 
Dt 9690 "Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar" 
Kt 5110 "Hisob-kitob varag’i" 
 
179

---

9520 - hisobvaraqda boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatida ulushbay ishtirok 
etishdan olingan daromadlar va xo’jalik yurituvchi sub’ektga tegishli aktsiyalar bo’yicha 
dividendlar aks ettiriladi. 
Masalan, dividendlar ko’rinishida daromad aks ettirildi: 
Dt 4840 "Olinadigan dividendlar" 
Kt 9520 "Dividendlar ko’rinishidagi daromadlar" 
Uni olish chog’ida: 
Dt 5110 "Hisob-kitob varag’i" 
Kt 4840 "Olinadigan dividendlar" 
Hisob-kitob hisobvaraqda uzoq muddatli va joriy investitsiyalar bo’yicha foizlar 
ko’rinishida daromadlar‚ 9610 - hisobvaraqda esa banklar‚ mahsulot etkazib beruvchilar 
kreditlari va zaemlar bo’yicha foizlarni to’lash xarajatlari aks ettiriladi. 
Masalan, berilgan zayomlar bo’yicha foizlar hisoblab yozilgan: 
Kt 9530 "Foizlar ko’rinishida daromadlar" 
Dt 4830 "Olinadigan foizlar" 
Ularni olish chog’ida: 
Dt 5110 "Hisob-kitob hioobvarag’i" 
Kt 4830 "Olinadigan foizlar. 
To’lovchida foizlarni hisoblab yozish (olingan zayomlar bo’yicha) 
Dt 9610 "Foizlar ko’rinishida xarajatlar" 
Kt 6920 "Hisoblab yozilgan foizlar". 
To’lash chog’ida: 
Dt 6920 "Hisoblab yozilgan foizlar" 
Kt 5110 "Hisob-kitob varag’i". 
Foizlar bo’yicha hisoblab yozilgan xarajatlar zayom (kredit)ning balans qiymatiini 
kupaytirgan eski hisobvaraqlar rejasidan farqli ravishda hisobvaraqlarlar rejasida zayom va 
kreditlar (6800, 7800-hisobvaraqlar) foizlar bo’yicha qarzdan alohida hisobga olinadi 
(6920-hisobvaraq), ya’ni zayom (kredit)ning balans qiymatii hisoblab yozilgan foizlar 
miqdoriga o’zgarmaydi. 
9540 - hisobvaraqda valyuta hisobvaraqlari bo’yicha musbat kurs farqlariga doir, 
shuningdek, xorijiy valyutalardagi operatsiyalar bo’yicha daromadlar, 9620 - hisobvaraqda 
esa manfiy kurs farqlari va xorijiy valyutalardagi operatsiyalar bo’yicha zararlar aks 
ettiriladi. 
Masalan, valyuta hisobvarag’i bo’yicha musbat kurs farqi aks ettirildi: 
Kt 5210 "Mamlakat ichidagi valyuta hisobvaraqlari" 
Dt 9540 "Valyuta kurslaridagi farqlardan daromadlar" 
Valyuta hisobvarag’i bo’yicha manfiy, kurs farqi: 
 
180

---

Dt 9620 "Valyuta kurslaridagi farqlardan zararlar" 
Kt 5210 "Mamlakat ichidagi valyuta hisobvaraqlari" 
"Buxgalteriya hisobi, statistik va boshqa hisobotlarda xorijiy valyutidagi 
operatsiyalarni aks ettirish tartibi to’g’risida"gi Nizomga ko’ra (1085-son, 2001 yil 16 
noyabr) xo’jalik yurituvchi sub’ektlar balansning valyuta moddalarini har oyda O’zbekiston 
Respublikasi Markaziy banki kursi bo’yicha valyuta hisobvarag’idan bank ko’chirmalari 
asosida, kurslar farqida hosil bo’lgan musbat farqni -"Kelgusi davrlar 
daromadlari"hisobvarag’iga, manfiy farqi - "Kelgusi davrlar xarajatlari"hisobvarag’iga 
kiritish bilan amalga oshiradilar. 
Balansning valyuta mablag’larini har oyda qayta baholash natijasida jamg’arilgan 
musbat va manfiy kurs farqlari quyidagi tartibda moliya- xo’jalik faoliyati natijalariga 
kiritiladi: 
• 
xorijiy valyutadagi debitorlik va kreditorlik qarzlari bo’yicha - ularni undirish hamda 
(hisobdan chiqarish)ning borishiga karab;  
• 
qolgan hollarda - balansning tegishli valyuta moddalari bilan xo’jalik operatsiyalarini 
amalga oshirishning borishiga qarab. Balans valyuta moddalarini so’m ekvivalentida qayta 
baholash hisobot oyining oxirgi kunidagi Markaziy bank kursi bo’yicha amalga oshiriladi. 
Masalan, xo’jalik yurituvchi sub’ektning valyuta hisobvarag’ida 100 ming dollar bor. 
Oldingi oyning oxirgi kunida Markaziy bankning kursi 1 dollarga 600 so’mni, hisobot 
oyining oxirgi kunida esa 1 dollarga 610 so’mni tashkil etdi. 
Hisobot oyi uchun kurs farqi quyidagicha aniklanadi: 
(610 - 600) x 100 000 = 1000 000 so’m. 
Ya’ni kurs farqi summasi balans valyuta moddalarining qayta baholashgacha va undan 
keyingi qiymatilarini qiyoslash yo’li bilan aniqlanadi. 
Balansning valyuta moddalariga quyidagilar kiritiladi: 
• 
kassadagi, bankdagi depozit va ssuda hisobvaraqlaridagi valyuta mablag’lari, shu 
jumladan, akkreditivlar;  
• 
xorijiy valyutadagi pul hujjatlari;  
• 
xorijiy valyutada ifodalangan qisqa muddatli va uzoq muddatli qimmatli qog’ozlar;  
• 
debitorlik va kreditorlik qarzlari, xorijiy valyutada olingan kredit va zayomlar. 
Quyidagilar qayta hisoblanmaydi: 
• 
xo’jalik yurituvchi sub’ektning xorijiy valyutaga xarid qilingan mol-mulki (asosiy 
vositalari, nomoddiy aktivlari, tovar moddiy boyliklari);  
 
181

---

• 
ustav kapitali hajmlari va xo’jalik yurituvchi sub’ekt, shu jumladan, xorijiy investitsiyalar 
ishtirokidagi xo’jalik yurituvchi sub’ekt muassislari (ishtirokchilari) ulushlarining nisbati. 
Masalan, uskuna xorijiy valyutaga xarid qilingan, uning qiymatii valyutada 800 ming 
dollarga teng. Uskunaning qiymatiini milliy valyutada hisoblash uchun ushbu operatsiyani 
ro’yxatdan o’tkazish sanasidagi ayirboshlash kursi kabul qilinadi. Ushbu uskunani olish 
paytida kursning 1 dollar uchun 900 so’mga tengligini hisobga olib, uning qiymatii 720 000 
ming so’m deb baholanadi, maxsulot etkazib beruvchidan kreditorlik qarzi ham ana shuncha 
summaga baholanadi. Uskuna qiymati valyuta kursi o’zgarganida o’zgarmasligi kerak, lekin 
maxsulot etkazib beruvchidan kreditorlik qarzi summasi har bir oy oxirida, uni undirib 
bo’lishga qadar, qayta hisoblab boriladi. 
Aytaylik, hisobot oyining oxirgi kunida kurs 1 dollar uchun 910 so’mni tashkil etdi, 
ya’ni, kreditorlik qarzi summasi so’m ekvivalentida endi 720000 ming so’mni emas, balki 
728 000 ming so’mni tashkil etadi. 
Ushbu manfiy kurs farqi (720000 - 728000) kelgusi davrlar xarajatlari sifatida aks 
ettiriladi; 
Dt 3290 "Boshqa muddati kechiktirilgan xarajatlar"8000 
Kt 6010 "Mahsulot etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan hisobvaraqlar" 
8000. 
To’lash paytida kurs 1 dollar uchun 915 so’mni tashkil etdi, ya’ni mahsulot etkazib 
beruvchiga xo’jalik (800 x 915) = 732 000 ming so’m o’tkazildi. 
Bu holda bir hisobot davri doirasidan chiqmaydi manfiy kurs farqi darhol zararlarga 
kiritiladi: 
Dt 6010 "Mahsulot etkazib beruvchilar valyuta moddalari bilan xo’jalik 
operatsiyalarini pudratchilarga to’lanadigan hisob varaqlar" 728 000 
Dt 9620 "Valyuta kurslaridagi farqlardan zararlar" 4000 
Kt 5210 "Mamlakat ichidagi valyuta xusobvaraklari" 732 000. 
Ilgari 3290 - hisobvaraqda aks ettirilgan kurs farqi ham to’lash paytida zararlarga 
hisobdan chiqariladi: 
Dt 9620 "Valyuta kurslaridagi farqlardan zararlar" 8000 
Kt 3290 "Boshqa muddati kechiktirilgan xarajatlar" 8000. 
Jami: mazkur operatsiya bo’yicha valyuta kurslaridagi farqlardan zararlarning umumiy 
summasi 12000 ming so’mni tashkil etadi. 
"Chet el valyutasidagi operatsiyalarni buxgalteriya hisobi, statistika va boshqa 
hisobotlarda aks ettirish tartibi to’g’risida" Nizomga ko’ra (Adliya vazirligi tomonidan 2001 
yil 16 noyabrda 1085-son bilan ro’yxatdan o’tkazilgan) zarar ko’rishga yo’l qo’ymaslik 
maqsadida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga kreditorlik qarzini undirish (hisobdan 
 
182

---

chiqarish)ning uzil-kesil muddatiga qadar mazkur qarz bo’yicha jamg’arilgan manfiy kurs 
farqini ularni qoplash uchun etarli bo’lgan daromadlar doirasida moliya-xo’jalik faoliyati 
natijalariga hisobdan chiqarishga ruxsat beriladi. 
9550 - hisobvaraqda, garchi moliyaviy lizing o’z tabiatiga ko’ra uzoq muddatli ijaradan 
anchagina farqlansada, shuningdek moliyaviy lizing shartnomasi bo’yicha mol-mulki uzoq, 
muddatli ijaraga berihdan daromadlar aks ettiriladi. 
Buxgalteriya hisobida lizing operatsiyalarini aks ettirish masalasi juda murakkabligi 
uchun biz faqat ayrim jihatlarga to’xtaymiz. 
"Lizing hisobi" 6-son BXMSga ko’ra lizing beruvchi bilan lizing oluvchi o’rtasida 
xo’jalik va boshqa faoliyatni mustaqil amalga oshirish maqsadida ko’char va ko’chmas 
mulkdan vaqtincha foydalanish huquqini lizing oluvchiga taqdim etish to’g’risida lizing 
bitimi (shartnomasi, kontrakti) tuzish natijasida barpo etilgan xo’jalik qarz munosabati 
hisoblanadi. 
Lizing shartnomasi bo’yicha bir taraf - lizing beruvchi (ijaraga beruvchi) - boshqa taraf 
- lizing oluvchi (ijarachi)ning topshirigiga ko’ra - uchinchi taraf ishlab chiqaruvchi 
(sotuvchi) bilan undan o’z mablag’lari hisobiga lizing oluvchi uchun mol-mulk xarid qilish 
uchun bitim tuzish majburiyatini oladi, lizing oluvchi esa buning uchun lizing beruvchiga 
lizing to’lovlarini to’lash majburiyatini oladi. 
Moliyaviy lizingning moxiyatini tushunish uchun, xo’jalik yurituvchi sub’ektga yuk 
avtomobili kerak deb faraz qilaylik, u bevosiga sotib olinganda xo’jalik yurituvchi 
sub’ektga 10 000 ming so’mga tushgan bulardi. o’z mablag’lari bulmasa, xo’jalik yurituvchi 
sub’ekt bankdan kredit (yoki boshqa manbalardan) olishi mumkin. Kredit olib, avtomobil 
sotib olinsa, xo’jalik yurituvchi sub’ekt balansida uzoq, muddatli aktiv asosiy vosita va 
uzoq, muddatli majburiyat - 10000 ming so’m summasida bankdan qarz paydo bo’ladi. 
Moliyaviy lizingn hisobga olib, biz unga uzoq muddatli qarz va aktivni xarid qilish 
ko’rinishini ham beramiz. 
Bu misolni bir oz boshqacha kurib chikamiz va xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy 
lizing shartnomasi bo’yicha qiymatii 30 000 ming so’m bo’lgan yuk avtomobilini oldi deb 
faraz kilaylik, avtomobilni uning uchun lizing oluvchi uchinchi tarafdan o’z mablag’lariga 
sotib olgan. Bunda uning ijaraga olingan har bir yili uchun turt yil mobaynida lizing 
shartnomasi bo’yicha lizing beruvchiga 10800 ming so’m to’lash zarur. Demak, butun 
lizing davri uchun 4 x 10800 = 43200 ming so’m to’lash lozim. Haqiqatda shunday 
bo’ladiki. lizing beruvchi xo’jalik yurituvchi sub’ektga 30 000 ming so’m miqdorida 
(avtomobil narxi) zayom beradi. uni foizlar bilan birga teng ulushlarda kaytarish kerak. 
Lizing to’lovlari summasi (43200) bilan lizingga olingan aktiv miqdori (30000) o’rtasidagi 
farq, moliyaviy lizingning foizli elementi bo’ladi va lizing oluvchi uchun xarajat (zayom 
taqdim etganlik uchun to’lov), lizing oluvchi uchun esa daromad hisoblanadi. 
 
183

---

Ushbu aktiv bo’yicha eskirishni hisoblab yozish har qanday boshqa aktiv kabi amalga 
oshiriladi. har bir lizing to’lovi ikki turli to’lov sifatida hisobga olinadi: to’lovning bir qismi 
qarz asosiy summasini (30000 ming so’m) undirishdan iborat bo’ladi, binobarin, balansida 
majburiyat kamayadi. To’lovning boshqa qismi "kredit"dan foydalanganlik uchun foiz 
hisoblanib, balansda emas, balki moliyaviy natijalar to’g’risida hisobotda aks ettiriladi, 
bunda xo’jalik yurituvchi sub’ektning foydasini kamaytiradi. 
Har bir lizing to’lovi qarz koldigiga foiz stavkasi o’zgarmas bo’lib qoladigan qilib (bu 
esa uzoq muddatli qarz, hisobining asosiy tamoyillaridan biridir), ushbu ikki qismga 
bo’linadi. Foiz stavkasining miqdori moliya bozori kon’yukturasiga, inflyatsiya darajasi va 
majburiyatni bajarmaslik mumkinligi bilan bog’lik xatar darajasiga bog’liqdir. Yuk 
avtomobili misolida stavka 16,5 foiz miqdorida belgilangan. 
Barcha uzoq muddatli majburiyatlar singari, lizing bo’yicha majburiyatlar ham joriy 
muddatli - ya’ni joriy davrda to’lash lozim bo’lgan qarz summasi - va uzoq, muddatli 
majburiyatlarga bo’linishi kerak. 6950-"Uzoq muddatli majburiyatlar - joriy 
qism"hisobvarag’i lizing oluvchining joriy muddatli, 7910-"To’lanadigan uzoq, muddatli 
ijara"hisobvarag’i esa uzoq muddatli majburiyatlarni aks ettiradi, ular asosiy qarzni 
to’lashni o’z ichiga oladi. Lizing bo’yicha foizlar, yuqorida ta’kidlanganidek, balansda aks 
ettirilmaydi. Ularni hisoblab yozish lizing to’lovlarini taqsimlash jadvaliga muvofiq, amalga 
oshiriladi. 
Xullas, avtomobilni moliyaviy lizing shartnomasiga ko’ra olishda buni oluvchida 
quyidagi tarzda aks egtirish lozim: 
Dt 0310 "Uzoq muddatli ijara shartnomasi bo’yicha olingan asosiy vositalar" 30 000 
Kt 6950 "Uzoq, muddatli majburiyaglar – joriy qism" 4950 
Kt 7910 "To’lanadigan uzoq muddatli ijara" 25050. 
Lizing to’lovlari joriy qismining hisob-kitobi pulning vaqt qiymati tamoyilidan 
foydalangan holda "Lizing hisobi" 6-son BXMSga ko’ra amalga oshiriladi. 
6950 hisobvaraq krediti bo’yicha joriy to’lovning hisoblab yozilgan summasi, debeti 
bo’yicha esa - lizing beruvchiga to’langan summa aks ettiriladi. 
Xarajatlarni foizlar bo’yicha hisoblab yozish (30 000 dan 16,5%): 
Dt 9610 "Foizlar ko’rinishida xarajatlar" 4950 
Kt 6920 "Hisoblab yozilgan foizlar" 4950. 
Har yili amalga oshiriladigan to’lov (10800 ming so’m) ikki qismdan ~ qarzning asosiy 
summasini so’ndirish va foizlar to’lashdan iborat bo’ladi: 
Dt 6950 "Uzoq muddatli majburiyatlar - joriy qism" 4950 
Dt 6920 "Hisoblab yozilgan foizlar" 4950 
Kt 5110 "Hisob-kitob varagi" 10800. 
Kt 4810 "Uzoq muddatli ijara bo’yicha olinadigan joriy to’lovlar" 4950 
 
184

---

Kt 9550 "Uzoq muddatli ijaradan daromadlar" 1650. 
9560 hisobvaraqda qimmatli qog’ozlarga qo’yilgan mablag’larni qayta baholashni 
o’tkazishdan. daromadlar aks ettiriladi. qimmatli qog’ozlarni qayta baholash bilan bog’liq 
xarajatlarni 9690 - "Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar"hisobvarag’ida aks 
ettirish mumkin. 
Masalan, qisqa muddatli qimmatli qog’ozlar qayta baholandi 
Dt 5810 "Qimmatli qog’ozlar" 
Kt 9560 "Qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan daromadlar". 
Uzoq muddatli investitsiyalar qayta baholanganda qayta baholashdan daromad rezerv 
sarmoya hisobvaraqlarida aks ettiriladi: 
Dt 0610 "Qimmatli qog’ozlar" 
Kt 8510 "Mol-mulkni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar". 
Biroq 12-son BXMS 22-bandiga ko’ra bozor qiymatii bo’yicha qayta baholangan 
qimmatli qog’ozlar sotilishi chog’ida rezerv sarmoya hisobvaraqlarida aks ettirilgan 
qo’shimcha baholashning butun summasi joriy davr daromad (yoki taksimlanmagan foydani 
kupaytirish) sifatida aks ettiriladi; 
Dt 8510 "Mol-mulkni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar" 
Kt 9560 "Qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan daromadlar". 
qimmatli qog’ozlar narxi tushirilganda: 
Dt 9690 "Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar" 
Kt 5810 "Qimmatli qog’ozlar". 
Uzoq muddatli qimmatli qog’ozlarning bozor qiymatii kamayganida uni ushbu 
qimmatli qog’ozlar bo’yicha avvalgi qayta baholash doirasida rezerv sarmoyani kamaytirish 
hisobiga kompensatsiyalash mumkin. Ushbu qimmatli kog’ozlar bo’yicha yaratilgan 
rezervdan oshib ketadigan narxni tushirish summasi xarajat sifatida tan olinadi. 
Masalan, qimmatli qog’ozlarning bozor qiymati 60 ming so’mga kamaydi, avvalgi 
qayta baholash hisobiga yaratilgan rezerv esa 50 ming so’mni tashkil etadi: 
Dt 8510 "Mol-mulkni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar" 50 000 
Dt 9690 "Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar" 10 000. 
Kt 0610 "Qimmatli qog’ozlar" 60000 
9630 - hisobvaraqda qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarkatish bilan bog’liq, 
xarajatlar pul mablag’lari va hisob-kitoblarni hisobga olish hisobvaraqlari bilan 
korrespondentsiyada aks ettiriladi. 
Masalan, qimmatli kog’ozlarni chiqarish bo’yicha xarajatlar to’landi: 
Dt 9630 "Qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarqatish bo’yicha xarajatlar" 
Kt 5110 "Hisob-kitob varag’i". 
9590 - hisobvaraqda moliyaviy faoliyatdan boshqa daromadlar aks ettiriladi. 
 
185

---