Bia 83-guruh talabasi Shukurov Javoxir "Banklarda Buxgalteriya Hisobi" Fanidan Oraliq Nazorat

BIA 83-guruh talabasi Shukurov Javoxir
“Banklarda Buxgalteriya Hisobi” Fanidan Oraliq Nazorat
48-Variant
“Ssuda hisob varaqlarini ochish tartibi va uni takomillashtirish”
Reja:
1.Ssuda hisob varaqlarini ochish tartibi.
2.Ssuda hisobvaraqlarning turlari.
3.
Ssuda – bu moddiy boyliklar garovi hisobiga foiz toʻlash va qaytarib berish sharti bilan muayyan muddatga qarzga beriladigan pul yoki moddiy boylik. Ssuda juda qadimdan mavjud boʻlib, natural ishlab chiqarish. hukmron boʻlgan jamiyatda, asosan, moddiy mahsulot tarzida berilgan. Pul paydo boʻlgach, Ssudaning pul shakli keng qoʻllanildi. Kredit munosabatlarida pul mablagʻlari kredit shartlari asosida qarzga berilsa, Ssuda munosabatlarida boshqa turdagi boyliklar tegishli shartlarga muvofiq qarzga beriladi. Aksariyat banklar muayyan maqsadlarni moliyalash uchun maqsadli Ssuda beradi. Kiska (1 yilgacha) va uzok, (bir necha yilga) muddatli Ssudalar bor. Ssuda muddatida qaytarilmasa bank garov mulkni musodara qilishi va uni sotib, Ssuda boʻyicha uzilmagan qarzni qoplaydi. Qimmatli qogʻozlarni ham garovga qoʻyib, ular evaziga Ssuda olish mumkin. Qarz toʻlangach, qogʻozlar qaytarib beriladi. Ssuda munosabatlari Oʻzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi bilan tartibga solinadi.
Ssuda hisobvarag’i — belgilangan tartibda mijozlarga berilgan kreditlarning hisobi yuritiladigan hisobvaraq. Kredit shartnomasi kuchga kirgandan so‘ng keyingi bank ish kunidan kechiktirmasdan bank rahbari yoki rahbar tomonidan vakolat berilgan shaxs tomonidan beriladigan kreditning muddati, miqdori va foiz stavkasi ko‘rsatilgan holda, mijoz uchun ssuda hisobvarag‘i ochish to‘g‘risida buxgalteriyaga berilgan farmoyishga asosan shu ish kunidan kechiktirmasdan mijozga ssuda hisobvarag‘i ochiladi.
Ssuda hisobvaraqlari bank rahbari yoki rahbar tomonidan vakolat berilgan shaxsning farmoyishiga asosan berilgan kreditlar va unga hisoblangan foizlar to‘lovi to‘liq amalga oshirilgandan keyin yoki ssuda hisobvarag‘ining kredit qoldig‘i ko‘zda tutilmagan holatlar hisobvarag‘iga o‘tkazilgandan keyin yopiladi.
Banklarda yuridik va jismoniy shaxs bo'lgan rezident va norezidentlarga qilib olinguncha saqlanadigan,jamg’arma va muddatli depozit hamda ssuda hisobvaraqlami ochish Markaziy bankning «O'zbekiston Respublikasi banklarida ochiladigan bank hisobvaraqlari to yo'riqnomasi asosida oshiriladi va solinadi.
Rezident va norezidentlarga milliy valutada jamg'arma va muddatli depozit hamda ssuda hisobvaraqlarni ochish tartibi. Yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlar tomonidan asosiy hisobvaraqqa xizmat ko'rsatuvchi bankda jamg'arma va muddatli depozit hisobvaraqlarini ochishda qo'shimcha talab etiladi. Rezident va norezident shaxslar tomonidan jamg'arma va muddatli depozit hisobvaraqlarini ochishda bankning tegishli blankasida ariza va shaxsni tasdiqlovchi hujjat shaxsan taqdim qilinadi.Ssuda hisobvaraqlari kredit bo'limining farmoyishi asosida ochiladi va yuritiladi. Kredit shartnomasi kuchga kirgandan so'ng bank rahbari yoki rahbar tomonidan vakolat berilgan shaxs tomonidan kreditning muddati, miqdori va foiz stavkasi ko'rsatilgan holda, mijoz uchun ssuda hisobvarag'i ochish to'g'risida buxgalteriyaga berilgan farmoyishga asosan shu ish kunidan kechiktirmasdan mijozga ssuda hisobvarag'i ochiladi. Yuridik shaxslarga ssuda hisobvarag'i mijozning asosiy hisobvarag'i ochilgan bankda ochiladi, jismoniy shaxslarniki bundan mustasno.
Bank tomonidan bcrilgan kreditlar bo'yicha olingan kafalotlar kredit berilgan butun muddat davomida buxgalteriya hisobvaraqlar rejasining 94503-«Garov sifatida olingan kafolat va kafilliklar» hisobvarag'ida hisobga olib boriladi. Kredit ajratish uchun qaror qabul qilingandan keyin birinchi navbatda ssuda hisobvaraqlari ochiladi. Banklar tomonidan jismoniy va yuridik shaxslarga ochilgan ssuda hisobvaraqlari xarakteri bo’yicha aktiv hisoblanib, ular bo'yicha mablag'larning ko'payishi,ya’ni kredit berilganda va berilgan kreditning qoldiq summasi dcbetda, mablag'larning kamayishi, ya'ni kredit qaytarilganda esa kredit tomonidan ettiriladi.
Jismoniy va yuridik shaxslarga ssuda hisobvarag'i ochish uchun kredit shartnomasiga asosan kredit bo'limi buxgalteriya bo'limiga farmoyish taqdim etadi. Ssuda hisobvaraqlari bank buxgalteriya hisobvaraqlari rejasining aktiv raqamlarida ochilib, yigirmata raqamdan tashkil topadi. Masalan, jismoniy shaxsga uzoq iste'mol krediti olish uchun ochilgan ssuda hisobvarag'i quyidagi ko'rinishda bo'ladi.
14901 000 2 00004567 001
Bu yog’da:
14901-Jismoniy shaxsning ssuda hisobvarag’i
000-Ssuda so’mda beriladi
2-Ssuda hisobvarag’ining nazorat kaliti
00004567-Kredit oluvchining kodi
001-Tartib raqami.
Quyidagisi esa xususiy tadbirkorga berilgan qisqa muddatli kredit uchun ochiladigan ssuda hisobvarag’ining ko’rinishi keltirgan.
13101 000 4 00004567 001
13101-Xususiy tadbirkorning ssuda hisobvarag’i
000-Ssuda so’mda beriladi
00004567-Kredit oluvchining kodi
001-Tartib raqami
Jismoniy va yuridik shaxslarga berilayotgan kreditlar kredit shartnomasiga asosan kredit oluvchining to'lov topshiriqnomasi bilan tovar yetkazib bergan yoki xizmatlar ko'rsatgan xo’jalik yurituvchi subyektning hisobvarag’iga o’tkazib beriladi.
Ssuda hisobvarag'i-belgilangan tartibda berilgan kreditlarning hisobi yuritiladigan aktiv hisobvaraq.
Kredit olish uchun bankda har bir kredit bo‘yicha alohida ssuda hisobvarag‘i ochiladi. Mijoz kredit olish uchun bankga belgilangan tartibda hujjatlar paketini rasmiylashtirib topshiradi. Kredit komissiyasining qaroriga ko‘ra kredit berish lozim deb topilsa, bank va kredit oluvchi o‘rtasida kredit shartnomasi tuziladi. Kredit shartnomasida kreditning nima maqsadda olinishi, muddati, summasi, qaytarilish tartibi, kredit uchun to‘lovlar, tomonlarning majburiyatlari, javobgarligi, boshqa shartlar ko‘rsatiladi. Kredit bo‘limining farmoyishiga ko‘ra, hisob operatsion bo‘limida kredit oluvchi korxonaga ssuda hisobvarag‘i ochiladi. Qaysi turdagi xo‘jalik yurituvchi subyektligiga qarab tegishli balans hisobvarag‘i bo‘yicha kredit hisobvarag‘i ochiladi. Masalan: jismoniy shaxslarga 12500, yuridik maqomga ega bo‘lmagan yakka tadbirkorlarga kredit berish uchun 12600 balans hisobvarag‘i bo‘yicha ssuda hisobvarag‘i ochiladi. Davlat korxonalariga kredit berishda esa 12700 balans hisobvarag‘i ochiladi. Kredit hisobvarag‘i ham 20 ta razryaddan iborat bo‘lib, uning ichida kredit olmoqchi bo‘lgan korxonaning xos raqami bo‘lishi lozim. Masalan, mijozga berilgan unikal xos raqam 04952452 bo‘lsa so‘mda berilgan kreditni hisobga olish uchun qarz oluvchi davlat korxonasi ekanligini hisobga olgan holda quyidagi hisobvaraq ochiladi. 12701000K04952452001 Bu hisobvaraqda bank tomonidan davlat korxonalariga berilgan qisqa muddatli kreditlarning hisobi yuritiladi. Hisob raqamining debetida davlat korxonalariga berilgan ssudalar summasi aks ettiriladi. Hisob raqamining kreditida esa qarzdorlar tomonidan qaytarilgan ssudalarning summasi aks ettiriladi. Bu hisobvaraq bo‘yicha analitik hisob har bir qarzdor va kreditlarning turlari bo‘yicha alohida shaxsiy hisobvaraqlarda olib boriladi. Xuddi shunday tartibda boshqa mulkchilik shakllariga tegishli bo‘lgan, qarz olmoqchi bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlarga ssuda hisobvaraqlari ochiladi va ular bo‘yicha kredit berish va qaytarib olish bo‘yicha operasiyalar bajariladi.
Korxona va tashkilotlarga yoki alohida olingan jismoniy shaxslarga ssuda hisobvarag‘i ochilgandan so‘ng ular bo‘yicha kreditning berilishi va qaytarilishi bo‘yicha operasiyalarni amalga oshirish mumkin. Har bir kredit berilishi kredit komissiyasining farmoyishi asosida amalga oshiriladi, ya’ni kredit bo‘limi tomonidan hisob-operatsion bo‘limga mijozga ssuda hisobvarag‘i ochish va kredit berish to‘g‘risidagi yozma farmoyishi beriladi. Mas’ul ijrochilar farmoyishda ko‘rsatilgan rekvizitlar asosida hisob-kitob hujjatlarini to‘lash orqali kredit berish bo‘yicha buxgalteriya provodkalarini bajaradilar. 90 Quyida biz xususiy korxonalarga kredit berish bo‘yicha buxgalteriya provodkalarni ko‘rib chiqamiz. Xususiy korxonalarga xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarga qisqa muddatli kredit berish uchun 13100 – “Xususiy korxonalar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarga berilgan qisqa muddatli kreditlar” nomli balans hisob raqami ochiladi. Bu hisob raqam bir qator subhisob raqamlarni o‘z ichiga oladi. Pul tushirilishi lozim bo‘lgan korxonaga boshqa bank bo‘limi xizmat ko‘rsatsa, kredit summasi kredit berayotgan bankning vakillik hisobvarag‘i orqali tegishli bankga o‘tkaziladi. Kredit berilayotganda quyidagi buxgalteriya provodkasi bajariladi: Debet 13101 – “Xususiy korxonalar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarga berilgan qisqa muddatli kreditlar” Kredit 10301 – “Bankning vakillik hisobvarag‘i yoki mahsulot sotuvchi korxona hisobvarag‘i” 13101 – hisob raqamida bank tomonidan xususiy firmalar, shirkatlar va jamoa xo‘jaligi va shu kabi xususiy mulkchilik shakliga ega bo‘lgan korxonalarga berilgan qisqa muddatli kreditlarning hisobi yuritiladi. Bu hisob raqam bo‘yicha analitik hisob har bir qarzdor va kredit turlari bo‘yicha alohida shaxsiy hisobvaraqlarda olib boriladi. Kredit oluvchi va bank o‘rtasida tuzilgan kredit shartnomasiga binoan kreditni qaytarish muddatlari belgilanadi. Kreditning qaytarish muddati tugagandan so‘ng ssuda qaytarish bo‘yicha buxgalteriya provodkalari bajariladi. Kreditni qaytarish bo‘yicha buxgalteriya provodkalari quyidagicha ko‘rinishda bo‘ladi. Debet 20208 “Xususiy korxona, shirkat va jamoalarning talab qilinguncha saqlanadigan depozitlari” Kredit 13101 “Xususiy korxonalar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarga berilgan muddati o‘tgan kreditlar” Bu buxgalteriya provodkasi agar mijozning talab qilinguncha saqlanadigan depozit bo‘yicha hisobvarag‘ida kreditni qaytarish uchun yetarli pul mablag‘lari bo‘lgan holda bajariladi. Agar qarzdorning hisobvarag‘ida ssudani qaytarish uchun mablag‘i yo‘q bo‘lsa, ssuda summasi 13101 – “Xususiy korxonalar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarga berilgan muddati o‘tgan kreditlar” hisobvarag‘iga o‘tkaziladi. Bu operasiya bo‘yicha quyidagi buxgalteriya provodkasi amalga oshiriladi: Debet 13105 “Xususiy korxonalar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarga berilgan muddati o‘tgan kreditlar” Kredit 13101 “Xususiy korxonalar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarga berilgan qisqa muddatli kreditlar” . Qaytarish muddati kelganda to‘lanmagan va shundan so‘ng 90 kun o‘tgandan so‘ng ham qaytib kelmagan ssudalar 13109 “Xususiy korxona va nodavlat korporasiyalariga berilgan qisqa muddatli shartlari qayta ko‘rib chiqiladigan kreditlar” balans hisobvarag‘iga o‘tkaziladi. 91 Kreditlarning qaytishi ma’lum riskni talab qiladi. Shu sababli banklarda kreditlar bo‘yicha zararlarni qoplash zaxirasi tashkil etiladi. Xususiy korxonalariga va jamiyatlarga berilgan qisqa muddatli kreditlar bo‘yicha zararlarni qoplash zaxirasining hisobini olib borish uchun 13199 balans hisob raqami ochiladi. Unda bankning xususiy firmalar, shirkatlar, jamoa xo‘jaliklari hamda korxonalari, korporasiyalariga bergan qarzlari undirib olinmay qolishi mumkin bo‘lgan qismi bo‘yicha ko’riladigan zararlarni qoplash uchun yaratilgan zaxiralar hisobi olib boriladi. Analitik hisob har bir mijoz va kredit turlari bo‘yicha alohida shaxsiy hisobvaraqlarda aks ettiriladi. Boshqa mulkchilik shakllariga tegishli bo‘lgan korxona, tashkilot, firma, bank va boshqalarga kredit berish va berilgan kreditlarni qaytarish bo‘yicha operasiyalar ham xuddi shu tarzda amalga oshiriladi. Faqat tegishli hisobvaraqlar tizimi ishlatiladi
Ssuda hisob varaqlari ma’lum tartibda rasmiylashtiriladigan ssudalar (kreditlar) bo’yicha ochiladi.
1997 yildan hisob – kitob va joriy hisob varaqlari urniga depozit hisobvaraqlari, ya’ni talab kilib olinadigan depozit hisob varaqlari joriy etilgan. Depozit – bank muassasalarida saklash uchun quyilgan pul mablaђlari yoki qimmatli qoђozlar ma’nosini bildiradi.
Ssuda hisob raqamlari debet aylan masi, uning kredit aylanmasidan 22 foizga ortiqroq ekan ligini bildiradi. Muammoli kreditlar o‘rnini qoplash uchun tashkil etilgan zaxiralar umumiy kredit qoldig‘ining 8,3 foizini tashkil etgan. Hisobot yili davomida yangitdan berilgan kreditlar miqdorining yuqori sur’atlar bilan o‘sishi hisobga olinganda tashkil etilgan zaxira miqdori yetarli emas. Shunday qilib, kredit mablag‘lar harakati tahlil natijasida zaxiralari yetarli emasligi, kreditlarning qaytarilishi darajasining pastligini bildiradi. Ushbularga asoslangan holda quyidagi tavsiyalar berilishi mumkin:
□ Kreditlarning o‘z vaqtida qaytarilishi bo‘yicha nazoratni ko‘chaytirish.
□ Kreditlarni qayta tasniflash natijasida real zaxiralar miq dorini aniqlash.
□ Ssudalar hisob raqamlari bo‘yicha debet va kredit aylanmalarini muvofiqlashtirish.
□ Muddatida qaytarilmagan asosiy qarzlar va foiz to‘lovlari monitoringi jarayonlarini kuchaytirish. Kredit portfeli tahlilida asosiy e’tibor kreditlar diversifikatsiyasiga qaratilmog‘i lozim. Buning uchun albatta, kredit qo‘yilmalarining tarmoqlar bo‘yicha tarkibiga e’tibor qaratilishi lozim. Hech qa chon kreditlarning ko‘p qismini iqtisodiyotning bir tarmog‘iga yo‘naltirish mumkin emas. Bu holda kredit portfelining tarmoq riski vujudga keladi. Kreditlarning qaytarilishi, bankning likvidliligi va to‘lov qobiliyati ushbu tarmoqning faoliyatiga bog‘liq bo‘lib qoladi. Shuning uchun ham kreditlarni iqtisodiyotning turli tarmoqlariga yo‘naltirilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bundan tashqari kredit portfeli diversifikatsiyasida kreditlarning bir yoki aloqador bo‘lgan bir necha mijozlarga berilishiga yo‘l qo‘yilmaslik muhim ahamiyat kasb etadi. Bu to‘g‘risida, albatta, Markaziy bank tomonidan o‘rnatilgan normativlarga doimiy ravishda rioya etilishi maqsadga muvofiqdir.


Ta’minlangan yoki ta’minlamagan ishonchli kreditlarni berish, kreditning maqsadidan kelib chiqqan holda kredit shifriga asosan ochiladigan alohida ssuda, kontokorrent va overdraft hisob raqamlari bo‘yicha amalga oshirilishi mumkin. Kreditni qaytarish muddati kelganida, qarzdorning kreditni qaytarish uchun pul mablag‘lari bo‘lmasa, kredit muddati o‘tgan ssuda hisob raqamiga o‘tkazilib, u bo‘yicha majburiyatnomalar esa, N°2-kartotekaga joylashtiriladi va kalendar navbati tartibida undiriladi. Alohida ssuda hisob raqami bo‘yicha kreditlash tartibi. Tijorat banki va uning filiallari xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni kredit liniyalari ochib yoki oshmasdan alohida ssuda hisob raqamlari orqali quyidagi maqsadlar uchun kreditlashlari mumkin: - tovar-moddiy boyliklarini sotib olish uchun, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun pul-hisob-kitob hujjatlarini to‘lab berishga; - kredit oluvchining asosiy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan va amal qilish muddati 30 kundan oshmaydigan akkreditivlarni ochishga. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni "Kredit liniyasi oshmasdan" alohida ssuda hisob raqami orqali kreditlash, kredit shartnomasida ko‘rsatilgan maqsadga muvofiq, tovar-moddiy boyliklarini sotib olish, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlar xaqini to‘lash uchun kredit oluvchining to‘lov topshiriqnomasini bajarish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Ssuda hisob raqamidan to‘lovni amalga oshirish to‘g‘risidagi bank qarori har bir to‘lovni o‘tkazish maqsadi kredit shartnomasida qayd etilgan maqsadlarga mosligini tahlil etish asosida qabul qilinadi.Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni "Kredit liniyasini ochish" orqali kreditlash, kredit shartnomasida avvaldan qayd etilgan kredit summasi doirasida, alohida ssuda hisob raqamidan amalga oshiriladi. Bunda, kredit oluvchining asosiy faoliyatiga taalluqli bo‘lgan tovar-moddiy boyliklarini sotib olish uchun, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun pul-hisob-kitob hujjatlari kredit mablag‘lari hisobidan to‘lab beriladi. "Kredit liniyasini ochish" yo‘li bilan beriladigan kreditning miqdori, undan foydalanish muddatlari va uni qaytarishning davriyligi kredit oluvchini maxsulot etkazib beruvchilar, haridorlar bilan tuzgan shartnoma - bitimlarini tahlil etish asosida belgilanishi hamda, ular kredit shartnomasida o‘z aksini topishi lozim. Kredit oluvchiga "ochiq kredit liniyasi" bo‘yicha xizmat ko‘rsatilganligi uchun, u bankka kredit shartnomasida qayd etilgan kreditlash limitining foydalanilmagan summasiga hisoblanadigan vositachilik xaqini to‘laydi. Kredit oluvchi kreditlash liniyasining amalda foydalanilgan qismi uchun foizlar to‘laydi. Overdraft hisob raqami orqali kreditlash tartibi. Overdraft kontokorrent hisob raqamining maxsus shakli hisoblanadi. Uning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, bank mijozning asosiy "talab qilib olinguncha" depozit hisob raqamida qisqa muddat mobaynida debetli (qoplanmagan) qoldiq bo‘lishiga ruxsat beradi. Overdraft hisob raqamidan foydalanish xuquqi eng ishonchli mijozlargagina beriladi.
Ko‘pchilik rivojlanayotgan davlatlarda inflyasiya darajasining nisbatan Yuqori va nobarqaror ekanligi tijorat banklarining kredit portfelida qisqa muddatli kreditlarning salmog‘ining yanada oshishiga sabab bo‘ladi. Inflyasiya darajasi nisbatan Yuqori bo‘lmagan va barqaror bo‘lgan sharoitda uzoq muddatli kreditlar xajmini oshirish tijorat banki daromad bazasini mustaxkamlashning sinalgan usullaridan biri hisoblanadi. 3. Tijorat banklari tomonidan berilgan jami kreditlar hajmida muddati o‘tgan kreditlar salmog‘ining o‘zgarishi. Tijorat banklari tomonidan berilgan jami kreditlar hajmida muddati o‘tgan kreditlar salmog‘ining o‘zgarishi kredit siyosatining samaradorligini tavsiflovchi asosiy ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Rivojlangan xorijiy davlatlarda bank amaliyotida, xususan, G‘arbiy Evropa davlatlarining bank amaliyotida muddati o‘tgan kreditlar jami kredit qo‘yilmalari hajmidagi salmog‘ini 3 foizdan oshmasligi normal xolat hisoblanadi. Bu ko‘rsatkichning yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan chegaraviy miqdori 5 foizni tashkil qiladi. 4. Kreditlardan olingan foizli daromadlarning jami foizli daromadlar hajmidagi salmog‘ining barqarorligini ta’minlash. Tijorat bankining moliyaviy barqarorligini ta’minlashning birlamchi omillaridan biri kreditlardan olingan foizli daromadlarning jami foizli daromadlar hajmidagi Yuqori va barqaror darajasini ta’minlash hisoblanadi. Buning boisi Shundaki, kreditlash tijorat banklari faoliyatining asosiy yo‘nalishi hisoblanadi. Shuning uchun banklar yalpi daromadining asosiy qismini kreditlash faoliyatidan olishlari lozim. 5. Kreditlash shakllaridan foidalanish darajasi. Kreditlash shakllaridan to‘laqonli tarzida foydalanish kredit siyosatining samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Kreditlash shakllari bankning kreditlash imkoniyatini oshirishga bevosita ta’sir qiladi. Hozirgi vaqtda, respublikamiz bank amaliyotida kreditlashning asosan ikki shaklidan foydalanilmoqda. Bular mijozni alohida ssuda hisobraqamidan kredit liniyasi ochmasdan turib kreditlash shakli va faktoring shaklidir. Respublikamiz tijorat banklari tomonidan kreditlashning overdraft, kontokorrent, kredit liniyasi ochish yo‘li bilan kreditlash, forfeyting shakllaridan foydalanilmayotganligi ularning kredit siyosatining samaradorligiga salbiy ta’sir qiladi. 6. Foizlarni o‘stirmaslik maqomiga ega bo‘lgan kreditlar va ularga hisoblangan foizlar miqdoining o‘zgarishi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 1998 yil 2 dekabrdagi “Tijorat banklarining kreditlari bo‘yicha foizlarni o‘stirmaslik siyosati to‘g‘risida”gi Nizomga ko‘ra, banklar quydiagi hollarda kreditlarga foiz hisoblashni to‘xtatadilar: a) Bir yilgacha muddatga berilgan kreditlar uchun kreditning asosiy summasini va foizlarni to‘lash 90 kun va undan ortiq muddatga kechiktirilgan holda, yaxshi ta’minlangan va tiklash jarayonidagi kreditlar bundan mustasno; b) Bir yildan ortiq muddatga berilgan kreditlar uchun kreditning asosiy summasini va unga hisoblangan foizlarni to‘lash 90 kun va undan ortiq muddatga kechiktirilgan holda, yaxshi ta’minlangan va tiklash jarayonidagi kreditlar bundan mustasno; v) Berilgan kreditning asosiy summasi yoki unga hisoblangan fozlarni qaytarilish muddati necha kunga kechiktirilganligidan qat’iy nazar banklarda Shubxa uyg‘otgan xolda. Foiz hisoblash to‘xtatilgan kundan boshlab hisoblangan foizlar summasi tegishli foizli daromadlar hisobraqamidan chegirib tashlanishi lozim. Bunda tegishli foizli daromadlar hisobraqami debetlanadi, 16309-“Hisoblangan, lekin undirilmagan foizlar” hisobraqami kreditlanadi. 7. Banklarning kreditlash faoliyatida garov ob’ektlaridan foydalanish samaradorligi. Respublikamiz tijorat banklarining faoliyatida kreditlarni garov asosida berish kredit siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Shu sababli, garov ob’ektlaridan unumli foydalanish masalasini tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda asosiy e’tibor garov ob’ektlarini sotish evaziga kreditlarning asosiy qarz summasi va ularga hisoblangan foizlarni undirishga qaratiladi. 8. Tijorat banklarining etarli darajada barqaror resurs manbalariga ega ekanligi. Tijorat banklarining samarali kredit siyosatini amalga oshirish imkoniyati bevosita ularni etarli darajada kredit resurslari bilan ta’minlanganligiga bog‘liq. Hozirgi kunda kredit siyosatini tuzishda har bir tijorat banki mustaqil bo‘lib, ular kredit siyosatining mohiyati, maqsadi va tarkibini takomillashtirib bormoqda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklarning faoliyatida xo‘jalik sub’ektlarini kreditlash funksiyasi birinchi darajali ahamiyatga ega bo‘lganligi uchun banklar faoliyatining samaradorligi va likvidliligini ta’minlash uchun avvalambor, banklarning kredit siyosatini turli ishlab chiqishga e’tibor berish zarur. Banklar oladigan daromadlar uning aktiv operatsiyalari natijasida, asosan kredit operatsiyalar tufayli vujudga kelishi banklar tomonidan kredit siyosatini oqilona tanlash va o‘tkazishni taqazo qiladi.
Ikkilamchi zaxiralar- bu ma’lum daromad keltiradigan “kassadan tashqari” likvid aktivlardir. Bu eng kam xatar qilgan holda nisbatan qisqa muddatda naqd pulga aylantirish mumkin bo’lgan yuqori likvidli daromadli aktivlardir. Ikkilamchi zaxiralardan asosiy maqsad- birlamchi zaxiralarni to’ldirish manbai bo’lib xizmat qilish. Ikkilamchi zaxiralar- bu buxgalterlik hisobotlarida aks ettiriladigan iqtisodiy kategoriya. Ikkinchi navbat zaxirasiga likvid qimmatli qog’ozlar yoki ssuda hisob raqamlaridagi mablag’lar kiritiladi. “Tijorat banklari” kitobi mualliflarining fikriga ko’ra “omonatlari va kreditlari hajmi barqaror bo’lgan bankka qaraganda, omonatlari miqdori va kreditiga talab tez o’zgarib turadigan bankka katta miqdordagi ikkinchi navbat zaxirasi ko’proq zarur” O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 2015 yil 13 iyunda 14/5--sonli “Tijorat banklarida aktivlar sifatini tasniflash va aktivlar bo’yicha ehtimoliy yo’qotishlarni qoplash uchun zaxiralar shakllantirish hamda ulardan foydalanish tartibida” nizomga asosan zaxiralar quyidagicha ta’riflanadi: Maxsus zaxira - “substandart”, “qoniqarsiz”, “shubhali” va “umidsiz” deb tasniflangan kreditlar va lizing yoki boshqa alohida muayyan aktivlar bo’yicha yuzaga kelish mumkin bo’lgan zararlarni qoplashga mo’ljallangan zaxira. Umumiy zaxira - bu zaxira bank faoliyati bo’yicha umuman yoki biror-bir faoliyat turi (kreditlash, investitsiyalash va b.) bo’yicha yuzaga kelishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash uchun mo’ljallangan.Alohida muayyan operatsiyalarga doir zararlar bundan mustasno. “Standart” kreditlar bo’yicha yo’qotishlarga qarshi yoki milliy valyuta devalvatsiyasi bo’yicha zaxiralar bunga misol bo’la oladi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy ahvoliga ta’sir qiladigan har qanday kutilmagan, noxush, favqulodda vaziyatlar, odamlarning atayin yoki bilmay qilgan harakatlari, oldindan kutilgan yoki kutilmagan, halokatli yoki halokatsiz hodisalar zaxira yaratishga ob’ektiv zarurat tug’diradi. Zaxira yaratishdan umumiy maqsad daromadning bir qismini darhol taqsimlashdan ushlab qolish va uni kelajakdagi ko’pincha mavhum moliyaviy muammolarni hal qilish uchun saqlab qo’yishdan iborat. Zaxira rejalashtirilgan xarajatlar kutilgandan ortib ketganda ham, rejalashtirilgan davrda daromad pasayib ketishini kompensatsiya qilish uchun ham kerak bo’lishi mumkin. Shuningdek, zaxiralar moliyaviy mablag’lar uzilishlar bilan kelib tushayotganda, ularga bo’lgan talabga mos kelmaganda ham yaratiladi. Bank zaxiralari moliyaviy munosabatlar tizimida muhim o’rin egallagan element bo’lib, ularning yaratilishi bank faoliyatining xususiyatlaridan kelib chiqadi va muqarrar ravishda ma’lum xatarga jazm qilish zarurati bilan bog’liqdir. Bank bajargan deyarli har qanday operatsiya xatar bilan bog’liq bo’lib, uning darajasi turli omillarga bog’liq.
Tahlil natijalari shuni kursatdiki, resnublikamizning yirik tijorat banklarida kreditlashning, asosan, alohida ssuda hisobraqami orqali kredit liniyasini ochmasdan turib kreditlash shaklidan keng kulamda foydalanilmokda. Faktoring shaklidan esa juda kam hollarda foydalanilmokda. Bu esa kredit portfelining sifat kursatkichlariga salbiy ta’sir qiladi.
Depozit - kredit. O'z oldiga jamg'armalarni to'plashni maqsad qilib qo'ygan mijozlar uchun eng mos variant. Ikkinchisi kredit olish imkoniyatini faqat faraziy tarzda ko'rib chiqadi: depozitdan pul to'liq olib qo'yilgan taqdirda.
Kredit aylanmasi bo'lgan hisoblar, valyuta deb ham ataladi. Ular qayta moliyalashtirishga (qayta moliyalashtirishga) muhtoj bo'lgan mijozlar uchun qiziqish uyg'otadi. Bu, odatda, eskisini to'lash uchun yangi kredit olishda sodir bo'ladi qulay sharoitlar to'lovlar.

Masalan, past foiz stavkasi bilan.

Jamg'arma xarajatlar. Ular moliya aylanmasini ham debet, ham kredit bo'yicha amalga oshirish imkonini beradi. Bu erda klassik misol kredit kartasini chiqarishdir. Qarz oluvchi uni doimiy ravishda to'ldirishi mumkin, har safar omonatlarini u erga o'tkazishi mumkin. Ammo xarajatlar miqdori har doim o'tkazilgan pul miqdoridan oshib ketadi.
Shartnomani tuzishda hisobni yuritish tartibiga e'tibor berish kerak. Ba'zi banklar ushbu elementni qo'shimcha to'lovga kiritadilar.
Ssudalar m uddati, qarzdorlar va ssudaning m aqom i b o ‘yicha tasniflanadi. Ssudalar m uddati b o ‘yicha quyidagicha tasniflanadi. Qisqa m uddatli ssudalar — bu ssuda berilgan sanadan bir yilgacha muddatga berilgan ssudalardir. 0 ‘rta muddatli ssudalar-bu ssuda berilgan sanadan boshlab bir yildan besh yilgacha muddatga berilgan ssudalardir. U zoq m uddatli ssudalar-bu ssuda berilgan sanadan boshlab besh yildan ortiq m uddatga berilgan ssudalardir. Ssudalar m aqom i b o ‘yicha quyidagicha tasniflanadi. M uddati o ‘tgan ssudalar-bank va mijoz o ‘rtasida tuzilgan ssuda shartnom asiga ko‘ra o ‘z vaqtida qaytarilm agan ssudalar. Bu toifadagi ssudalar m uddatsiz hisoblanib, im koniyati b o lish i bilan undirib olinadi. Shartlari qayta ko‘rib chiqilgan ssudalar - o ‘zaro qayta ko‘rib chiqilgan yoki qayta tuzilgan shartnom alarga asosan m uddati, yangi foiz stavkasi yoki ta’m inlanganlik holatiga qo‘shim cha talablar va shu kabi boshqa shartnomalarining o‘zgarishi bilan bog'liq bo'lgan ssudalardir. M uddati o ‘tgan ssudalar b o ‘yicha foizlar k o ‘zda tutilm agan holatlar hisobraqam ida hisobga olib boriladi va q arzdor ssudani qaytarayotganda foizlar ham birga undirib olinadi. 110 U shbu hisobraqam lar boshqa banklarga va m ijozlarga berilgan ssudalar sum m asiga debetlanadi. Bank tom onidan barilgan ssudalar qaytarilganda yoki m uayyan ssudaning m aqom i o ‘zgarishi munosabati bilan boshqa turga o ‘tkazilayotganda va ushbu ssudalar b o ‘yicha k o ‘rilgan zarar q o p lan ay o tg an d a tegishli ssuda hisobraqam lari kreditlanadi. Berilgan ssudalar b o ‘yicha ko‘rilishi m um kin boMgan zararlar u ch u n zaxiralar bankning xarajatlari hisobidan yaratiladi. Ushbu z a x ira lar q arz d o rn in g m oliyaviy h o la tin i, b erilgan ssu d an in g ta ’minlanganligi va qaytmaslik risklarini baholash natijasida yaratiladi. Q uyida boshqa banklarga va m ijozlarga ssudalar b o ‘yicha balans hisobraqam lari alohida tasniflanadi. D em ak, banklarda ssuda operatsiyalarini olib borish uchun quyidagi ssuda hisobraqam lari ochiladi: 12100-boshqa banklarga berilgan qisqa m uddatli ssu d alar;" . 12300-hukum atga berilgan qisqa m uddatli ssudalar; 12500-jismoniy shaxslarga va yuridik shaxs maqomiga ega boMmagan tadbirkorlarga berilgan qisqa m uddatli ssudalar; 12700-davlat korxonalariga berilgan qisqa m uddatli ssudalar; 12900-qo‘shm a korxonalarga berilgan qisqa m uddatli ssudalar; 13100-xususiy korxonalar va nodavlat koф oratsiyalaгga berilgan qisqa m uddatli ssudalar. Bu asosiy hisobraqam lam ing debet tom onida tegishli bank, korxona, tashkilot, jism oniy shaxslarga berilgan qisqa m uddatli kreditlar, kredit tom onida esa ularning qaytarilishi aks e ttirila d i. Y u q o rid a g i h is o b ra q a m la m in g b a rc h a si b ir q a to r subhisobraqam larni o ‘z ichiga olib, ular m uddatli,m uddati o ‘tgan, qayta qurilayotgan ssudalar bo ‘yicha alohida-alohida hisob yuritiladi. 2 -§ . Ssuda hisobvaragMni ochish tartibi Ssuda operatsiyalari ssuda hisobvaraqlarida aks ettiriladi. Agar xarid qilingan tovarning haqini darhol toMash lozim boMsa, lekin buning uchun firm aning xususiy m ab lag i yetm asa, bunday hollarda fum ada bir m artalik qarz mablagMariga ehtiyoj paydo b o ‘ldi deyishadi. Bu e h tiy o jn i q o n d iris h u c h u n « k red it y o ‘li d c h ilm a g an » ssuda hisobvaragMdan foidalaniladi. Bunday hisobvaraqdan kredit berish bir martalik ssuda berish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bunday ssudaning har biri b o ‘yicha bank alohida qaror qabul qiladi. Bu shuni bildiradiki, 111 agar kelgusida yana kredit zarur b o ‘Isa, korxona rahbariyati bank talab qilgan hujjatlam ing yangi to ‘plam ini to ‘liq ishlab chiqishi, xuddi birinchi kredit olinganidek m uzokaralar olib borishi va barcha yuridik rasmiylashtirish ishlari bajarilishi lozim. Shuning u ch u n , agar kredit resurslariga ehtiyoj uzoq m uddatli va takrorlanuvchan ekanligi oldindan taxlil qilinsa «kredit liniyasi ochib» kredit berish to ‘g‘risida shartnom a tuzish qulayroq b o ‘ladi va arzonroq tushada. Kredit liniyasi-bu korxona bilan bank o ‘rtasida belgilangan sum m ada zayom (qarz)lar turkum ini berish to ‘g ‘risida tuzilgan kelishuvidir. K redit y o ‘lini o ch ish d a ban k to m o n id a n k red itlash lim iti belgilanadi. Shu limit doirasida kredit berishda bank bilan qo ‘shim cha m uzokaralar olib borish talab qilinm aydi. Kredit tarm og‘ini ochilishi shuni bildiradiki, korxonaga yetkazib berilgan tovarlar va ko‘rsatilgan xizm atlar uchun bank kredit sum m asi doirasida korxonaning hisobkitob hujjatlari b o ‘yicha pul tulaydi. Shu bilan birga, bank pulni hujjatlar topshirilgan kuni to ‘lashga m ajbur. Ssuda o ‘z vaqtida berilm aganligi va m ijozning tovar yetkazib beruvchilar bilan hisobk ito b n i k ech ik ib am alg a o sh irilg an lig i u c h u n b an k jav o b g ar hisoblanadi. Q isqa m uddatli kredit olish uchun alohida ssuda yo ‘lini ochish shart em as. Bank bilan uning m ijozi o ‘rtasida m axsus bitim tuzilib, shu bitim ga asosan mijozga uning hisob-kitob varag‘ida qolgan m ablag‘dan ortiq sum m adagi to io v la rn i am alga oshirishga ruxsat etiladi. Q isqa m uddatli kreditning bunday turi overdraft deyiladi. S hartnom ada overdraft qarzning eng katta sum m asi, kredit berish shartlari: kreditni qoplash tartibi, foiz darajasi belgilanadi. Overdraftda m ijozning hisob-kitob varag‘iga kelib tushadigan barcha sum m a kreditni qoplashga yo‘naltiriladi. Shuning uchun kredit hajm i mablag* kelib tushgan sari o ‘zgarib tu rad i, ana shunisi bilan overdraft kreditining boshqa turlaridan farqlanadi. O verdraft qisqa m uddatli kreditlash qoidalarida ko‘zda tutilganiga qaram ay, respublika banklari tajribasida overdraftni kontokorrentdan boshqa istalgan kredit turiga qayta rasm iylashtirish huquqi qo ‘llanilm oqda. K ontokorrent hisobvarag‘i korxonaning barcha operatsiyalarini birga jam lashga im kon beradi. K ontokorrent hisobvarag‘i m ijozning bankdagi kredit h iso b -k ito b xizm atini am alga oshirish u ch u n m oljallangan yagona hisobvarag‘i b o ‘lib, barcha operatsiyalar shu 112 hisobvarag bo'yicha bajariladi. U ssuda hisobvarag'i va hisob-kitob varag'i alom atlarini o lz ichiga jam lagan. K ontokorrekt hisobvaraqda bir to m o n d an tushum lar aks ettiriladi, ikknchi to m o n d an ssudalar va to ‘lovlar qayd qilinadi. N atijada debet saldo (qarz)ham , kredit saldo (m ablaglning m avjudligi) ham vujudga kelishi m um kin. K ontokorrekt hisobvarag‘i ochilganda qarz oluvchi korxonaning hisob-kitob varag‘i yopiladi.
Bank kotokorrekt hisobvaraq bo ‘yicha kreditlash limiti ssudaning chegaraviy m iqdorini belgilaydi. Shu limit summasiga bankning kafolat majburiyati rasmiylashtiriladi uning shakli xuddi kredit noli ochishdagidek b o ‘ladi. U shbu kredit mablagMarini faqat korxonaning asosiy faoliyati bilan bog‘liq bo'lgan tovarlar va xizmatlarga sarflash m um kin. Boshka barcha to ‘lovlar (um um iy xo‘jalik xarajatlari, ish haqi va hokazo) faqat k o n to k o rrek t q o ‘llanilm aydi. K reditning bu turi ch et el tajribasida cheklar va kredit kartochkalari bilan hisob-kitob qilishda keng q o ‘llaniladi. Bank mijozi uchun muhimki, qisqa muddatli kreditlashni tashkil qilish qoidalariga muvofiq, mijoz o‘z hisobvarag'ida kredit saldosi bo‘lishini ta’minlash lozim. Qarz oluvchining bankda depozit hisobvarag'i boMgan taqdirdagina qarzdorlikni saqlashga yoM qo‘yiladi, lekin uning salmog'i depozit, hisobvaragMdagi mablag1 summasidan oshmasligi kerak. Agar bankda mijozninig depozit mablagMari boMmasa oy oxirida hisob-kitob varagMda qarz paydo bo'lsa, qarzning miqdori qanday boMishidan qat’iy nazar, kreditlik qoplangunga qadar bank kredit berishni tugatishi lozim. Demak, agar hisobot oyi oxirida mijozning hisob-kitob varagMda qarz paydo boMgan boMsa, navbatdagi oy boshida overdraft doirasida firma toMovlami toMashga umid qilishi m um kin em as va aksincha, kreditni qoplash uchun mablag6 izlashga tayyor boMib turish lozim boMadi. Bunday vaziyatdan chiqib ketishning yoMi-overdraftni kreditning boshqa turiga qayta rasm iylashtirishdan iborat boMishi m um kin. Q aytaruvchanlikning ta ’m inlanishi ham da shartnom a va m e’yoriy hujjatlarda belgilangan qisqa m uddatli kreditlash m uddatiga rioya qilinishi sharti bilan bank overdraftni kontokorentdan boshqa istalgan kredit turiga qayta rasmiylashtirish huquqiga ega. ' Kontokorrent hisobvaraqda bir tom ondan tushum lar aks ettiriladi ikkinchi tom ondan ssudalar va toMovlar qayd qilinadi. N a tijad a , d eb et sald o y a ’ni q arz ham k red it saldo y a ’ni mablagMaming mavjudligi ham vujudga kelishi m um kin. 8-92 113 K ontokrrent hisobvaraqning am al qilish m uddati b ir yildan oshm asligi kerak o ‘n ikki oy o 'tg an d an so‘ng qarzdor hisobvaraqga m ablag1 tushishini ta ’m inlashi lozim . Agar belgilangan m uddat oxirigacha hisobvaraqda salbiy saldo saqlanib qolsa kredit to ‘liq q o p lan g u n ch a k red it berish to 'x ta tib q o ‘yiladi.
Agar m e ’yoriy hujjatlar va kredit shartnom asining barcha shartlariga rioya qilingan b o ‘lsa kontokorrent hisobvaraq b o ‘yicha kredit berish tiklanishi m um kin. K ontokorrent kredit berishning shartlari qattiq boNishiga qaram ay b a ’zi k o rx o n ala r u c h u n u foydali va qulay b o iis h i m um k in . K orxonaning faoliyati xususiyati sh u n d ay boMsaki u n d a katta m iqdordagi qarzlarga ehtiyoj vaqti-vaqti bilan tugNlib tursa m asalan aytaylik ulguiji savdo-sotiq sohasida kontokorrent usuli kredit yo‘liga nisbatan foydaliroq overdraft uchun esa kredit m iqdori ju d a katta boiishi m um kin. Ustiga-ustak moliya resurslaridan foydalanish y o lla r k o n to k o rren t kreditlashda overdraft kreditlashdagidan k o 'p ro q b o iish i m um kin chunki birinchi holda har oy oxirida hisobvaraqda m ablag1 mavjudligini ta ’m inlash shart em as. Kreditni ta ’m inlash uchun faqat veksellardan em as, balki boshqa q im m a tli q o g 'o z la rd a n ham fo y d a la n ish m u m k in . Q im m atli qog‘ozlar garovi evaziga alohida ssuda hisobvaragldan berilgan qisqa m uddatli kredit lom bard kredit deb ataladi. Agar m ijoz m oliyaviy resurslarga vaqtinchalik ehtiyoj sezsa va o ‘zining qaram oglda qimmatli qog‘ozlar bozorida sotishda m anfaatdor b o lm asa, u kreditning bu turini rasm iylashtirish uchun m urojaat qilishi m um kin. Lom bard kreditni ta ’m inlash uchun (ya’ni garov sifatida) boshqa elem entlarning aksiyalari, veksellari va depozit sertifikatlari qabul qilinadi. M arkaziy bankning m e’yoriy hujjatlariga m uvofiq kredit beruvchi bankning xususiy aksiyalari garov b o la olm aydi. Lom bard kreditini berish uchun bank va qarz oluvchini o ’rtasida 2 tom onlam a shartnom a, ya’ni kredit shartnom asi va garov to ’g'risida shartnom a tuziladi. K redit shartnom asida ssudaning m iqdori, uni qoplash m u d d a tla ri, fo iz sta v k a si k o ‘rs a tila d i. G a ro v to 'g 'r is id a g i shartnom ada kreditni ta ’m inlash uchun berilgan qim m atli qog'ozlar yuzasidan bankka garov huquqi beriladi. Q im m atli qog'ozlarni garov qiym atini aniqlash qarz oluvchi uchun ham bank uchun ham juda m uhim , chunki kreditning m iqdori ana shunga b o g liq , qisqa m uddatli kreditni ta'm in lash qoidalarga 114 m uvofiq garov qiym ati ta ’m inlash uchun beriladigan qim m atli qog‘ozlar bozori narxi yoki nom inal qiym atining bir qism inigina tashkil qilish lozim .
Bu garovni (ya’ni qim m atli qog‘ozni) sotishda vujudga keladigan kurs tavakkalchiligi bilan bog‘liq, chunki qim m atli q o g ‘o zlarn in g b o zo r narxi kredit sh artn o m asi tuzilgan paytda darajaga ham da nom inal qiym atga nisbatan pasayishi m um kin. Shuning u ch u n lom bard kredit berish haqidagi q aro r qabul qilishda bank qarz oluvchining m oliyaviy ahvolini ham da kreditga layoqatligini urganish bilan birga ta ’m inlashga qabul qilinadigan aim m atli q o g ‘o zlarn i b o zo r narxi kredit sh artn o m asi tuzilgan paytdagi darajaga h am d a no m in al qiym ati n isb atan pasayishi m um kin. Shuning u ch u n lom bard kredit berish haqidagi qaror qabul qiltshda bank qarz oluvchining moliyaviy ahvolini ham da kredit layokatliligini o ‘rganish bilan birga ta ’m inlashga qabul qilinadigan qim m atli qog‘ozlarning bozor narxi kredit shartnom asi tuzilgan paytda darajaga ham da nom inal qiymatga nisbatan pasayishi mumkin. Ssuda olish uchun bankda har bir ssuda bo ‘yicha alohida ssuda hisobvaragN ochiladi. M ijoz ssuda olish uchun bankga belgilangan tartib d a h u jjatla r p ak etin i rasm iylashtirilib to p sh irad i. K redit komissiyasining qaroriga ko'ra kredit berish lozim deb topilsa bank va k red it o lu v ch i o ^rtasid a k red it sh a rtn o m a si tu z ila d i. K redit shartnom asida kreditning nima maqsadda olinishi, m uddati, summasi, q a y ta r ilis h t a r tib i, k re d it u c h u n to M o v lar, to m o n la rn in g m ajburiyatlari, javobgarligi, boshqa shartlar k o ‘rsatiladi. Kredit boMimining farmoyishiga ko’ra, hisob operatsion boMimida kredit oluvchi korxonaga ssuda hisob varagM ochiladi.Q aysi tipdagi xo‘jalik yurituvchi subyektligiga qarab, 1-paragrafda ko'iganim izdek, tegishli balans hisobvarag
bo ‘yicha ssuda hisobvaragM ochiladi. M asalan: jism oniy shaxslarga va yuridik m aqom ga ega boMmagan tadbirkorlarga kredit berish uchun 12500 balans hisobvaragM bo'yicha ssuda hisobvaragM ochiladi. Davlat korxonalariga ssuda berishda esa 12700 balans hisobvaragM ochiladi. Ssuda hisobvaragM ham 20 ta razraddan iborat boMib, uning ichida kredit olm oqchi boMgan korxonaning xos raqam i boMishi lozim. M asalan, mijozga berilgan * unikal xos raqam 04952452 boMsa so‘m da berilgan kreditni hisobga olish uchun qarz oluvchi davlat korxonasi ekanligini hisobga olgan holda quyidagi hisobvaraq ochiladi. 115 12701000K04952452001 B u.hisobvaraqda bank tom onidan davlat korxonalariga berilgan qisqa muddatli ssudalarning hisobi yuritiladi. Hisobraqamning debetida davlat korxonalariga berilgan ssudalarning sum m asi aks ettiriladi. H isobraqam ning kreditida esa qarzdorlar tom o n id an qaytarilgan ssudalarning sum m asi aks ettiriladi. Bu hisobvaraq b o ‘yicha analitik hisob har bir qarzdor va ssudalarning turlari bo‘yicha alohida shaxsiy hisobvaraqlarda olib boriladi. X uddi shunday tartibda boshqa m ulkchilik shakllariga tegishli boMgan, qarz olm oqchi boMgan xo‘jalik yurituvchi subyektlarga ssuda hisobvaraqlari ochiladi va ular b o ‘yicha ssuda berish va qaytarib olish b o ‘yicha operatsiyalar bajariladi.
Kredit pullarning o'zlga xos xususiyati shun dan iboratki, ularning muomalaga chiqarilishi muomalaning haqiqiy ehtiyojlari bilan bog'liq bo'ladi. Bu shuni anglatadiki, kredit operatsiyalari ishlab chiqarishning real jarayonlari va mahsulotlarning sotilishi munosabati bilan bajariladi. Ssuda, odatda, zaxiraIarning muayyan turlari ta'minot bo'lib xizmat qiladigan ta'minot asosida beriladi. Bu qarzdorlarga beriladigan to'lov vositalarining hajmini muomalaning puUarga bo'lgan haqiqiy ehtiyoji bilan bog'lashga imkon beradi. Ayni shu xususiyat kredit pullarining eng muhim afzalligidir. Kredit pullar (banknotalar) bilan qog'oz pul belgilari o'rtasidagi eng muhim tafovut ularning muomalaga chiqarilishidagi o'ziga xos xususiyatlaridadir. Agar banknotalar ishlab chiqarishning real jarayonlari va mahsulotlarning sotilishi munosabati bilan bajariladigan kredit operatsiyalari munosabati bilan muomalaga chiqariladigan bo'lsa, qog'oz pullar muomalaga bunday bog'lanishsiz chiqariladi. YTijorat banklarining tashkil etilishi va erkin pul mablag'larining joriy hisobvaraqlarda to'planishi bilan chek sifatidagi muomalaning kredit vositasi paydo bo'ldi. Chek - bu omonatchining tijorat yoki markaziy bankka yozib beradigan o'tkazma vekselining bir turidir.

Chek joriy hisobvaraq egasining bankka chekni tutib turuvchiga muayyan summadagi pullarni to'lash yoki bunday summani boshqa joriy hisobvaraqqa o'tkazish haqidagi yozma buyrug'idir. Cheklar birinchi marta 1683-yilda Angliyada paydo bo'lgatD Chekda yozib qo'yilgan buyruq huquqi va uning bajarilishi majburiyati bank bilan mijoz o'rtasidagi chek shartnomasiga asoslanadi. Ushbu shartnomaga muvofiq mijozga o'zining va qarzga olingan mablag'laridan foydalanish ruxsat etiladi. Bank taqdim qilingan cheklarga naqd pullar bilan yoki mablag'larni chekni beruvchining ushbu yoki boshqa bank muassasasidagi hisobvarag'idan o'tkazish yo'Ii bilan haq to'laydi. Chek qisqa muddatda amal qiladigan vosita sifatida to'lov vositasi maqomiga ega bo'lmaydi va pullar emissiyasidan farqli ravishda muomaladagi cheklar soni qonunlar bilan tartibga solinmaydi, balki butunlay tUorat muomalasining ehtiyojlari bilan belgilanadi. Shuning uchun cheklar bilan hisob-kitob qilish shartli tusga ega bo'ladi: qarzdorning chekni taqdim etishi uning kreditor oldidagi majburiyatini uzdi degani emas - bunday majburiyat faqat bankning chekning haqini to'lagan paytida uziladi.

Ssuda kapitali - bu faoliyat ko'rsatuvchi kapital ayl,mishiga xizmat qiluvchi va foiz keltiruvchi ssudaga (qarzga) beriladigan pul kapitalidir. Ssuda kapitalining manbalari - bu sanoat va savdo kapitallari aylal1lshi jarayonida bO'sh qoJaJigan pul kapitalidir. Pul kapitalining bo'shashi quyidagi omillarga asos;:m yuzaga keladi: - asosiy kapital oboroti (aylanishi)ning xarakteridan. Tovarlarni sotgandan soOng asosiy kapitalning eskirgan qismi amortizatsiya zaxirasi sifatida asosiy kapitalning yangilanish muddati kelgunga qadar yig'ilib turadi; .-. ahoral \ayldllma) kapilalnm2- l:UJIlliy qlsmi aylanish xarakteridan. Tayyor lOvarlarni ~utbh va xomasllYo va materiallarni yangi tovarlar ishlab cl11qarish rnaqsadida xarid qlilSh oralig'ida ma'lum bir muddat o'tadi. Shuning llch'Jn t::tyyor tovar!arni sotishdan tushgan pul tushumi vaqtinchalik bo'sh pul bpitali siJ:ttida bo'sh bohh qoladi; - tovarlarni sotish davri (vaqti) bilan shu haqini to'lash davri orasidagi vaqtinchalik uzilishning mavjudligi; - ish lab chiqarish hajmini kellgayurish talablari darajasida zarur bo'lgan pul shakhdagi qO'shimcha qiymatni jamg'arish (yig'ish) zarurati va boshqa holatlar.
Shunday qIlib, vaqtinchalik pul kapitalining bo'shashi obyektiv. zaruriyatdir. Biroq bunday holda bekor turadigan pullar doimiy harakatda bo'ladigan kapital qiymati talabiga qarshi ishtirok etadi. Bunday qarama-qarshilik kreditlarni berish orqali hal qilinadi, ya'ni vaqtinchalik bo.'lmaydigan pul kapitali qarzga beriladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ssuda kapitali bozori vaqtincha bo'sh turgan moliyaviy resurslarni bir faoliyat jabhasidan boshqasiga yo'naItiruvchi va natijada kechadigan funksiyasini bajaradi. Qayta taqsimlash funksiyasi yordamida korxonalar, tashkilotlar, davlat va shaxsiy sektorning bo'sh pul mablag'lari va daromadlari ssuda kapitaliga aylantiriladi hamda vaqtincha foydalanishga, davIat va shaxsiy sektorning bo'sh puI mablag'lari hamda daromadlari ssuda kapitaliga aylantiriladi va vaqtincha foydalanishga, muayyan to'lov asosida beriladi. Bu funksiya yordamida ishlab chiqarishdagi proporsiya\ar va pul kapitali harakati boshqarilib turiladi. Turli tarmoqiardagi darajasiga ko'ra, kredit iqtisodiy stixiyali rnakroboshqaruvchisi sifatida namoyon bo'ladi. Ba'zi hollarda bu funksiyaning am alga oshirilishi bozor tizimiga nomutanosiblikni chuqurlashuviga olib kelishi mumkin. Xuddi shunday holat MDH davlatlarida bozor iqtisodiga o'tish bosqichida namoyon bo'lmoqda shuning uchun kredit tizimini davlat tomonidan boshqarishning muhim vazifalaridan biri bu iqtisodiy ustunlikni oqilona tavsiflash va kredit rcsurslarini u yoki bu tarmoqqa jalb qilishni rag'batlantirishdan iborat.
Kredit olayotgan korxona bankka tovar yoki tovar hujjatlarini, boshqa biror shakldagi mulkni garovga qo'yadi va bank bergan kredit qarz o'rnini qoplash huquqiga ega bo'ladi. Ba'zida kredit varrant asosida ham berilishi mumkin (Varrant - garov uchun xizmat qiluvchi hujjat). Bunda kreditorning berayotgan krediti tovar-moddiy boyliklar bilan ta'minlanganligiga ishonch hosil qilish kerak. Bank ssudalarini tovar-moddiy boyliklar bilan to'liq ta'minlanganligi pul muomalasilling barqarorligini ta'milliaydi chunki bankda pullarning naqd pulga va aksincha aylanishi transformatsiyalanib turadi.

Xulosa qilib aytganda, kreditning ta'minlanganlik ta'moyili qarz oluvchi o'ziga olgan majburiyatlarni buzish sharoitida qarz beruvchining mulkdorlik manfaatlarini himoya qilishni ta'minlaydi va o'zining amaliy aksini kreditni biror garov yoki moliyaviy kafolat asosida berishda topadi. Bu umumiqtisodiyot barqarorlikka erishish davrida ayniqsa muhimdir.

Ssuda kapitali o'ziga xos tovar sifatida gavdalanar ekan, u holda un dan foydalanishda to'lanadigan foiz kapital «baho»si bo'Jib ishtirok etadi. Ammo bu o'ziga xos baho, tovarning pul shaklidagi qiymatini aks ettirmaydi, balki kapitalning tovar shakJidagi iste'mol qiyrnatinifoyda keltirish qobiliyatini aks ettiradi. Foiz me'yori- ssuda kapitaliga olinadigan yillik daromadni, qarzga (ssudaga) berilgan kapital summasiga nisbatidir. Masalan, 100 ming so'mlik kapital ssudaga berilgan bo'lsa, yillik foiz daromadi 4 ming so'mga teng bo'lsa, u holda foiz me'yori 4% foizga teng bo'ladi.
Bank resurslari o'ziga tegishli va jalb etilgan mablag'lardan vujudga keladi. O'ziga tegisnli mablag'lar, odatda, banklar tasarrufidagi barcha resurslarning faqat unga katta bo'lmagan qismlarini tashkil etadi. Ularning asosiy qismi depozitlar yoki banklarning mijozlariga qarashli omonatlardan iborat. 8a11kning aktiv operatsiyalariga avvalo berlladigan, foizli, ssudalar yoki (kreditlar) kiradi. UIaI' orasida eng ko'p tarqalgani veksellarni hisobga olish usulidir. Bank veksel saqloychidan naqd hisob-kitob qilish yo'li bilan veksel sotib oladi. Unda qayd etilgan summadan hisobga olish foizini - ko'r~atilgan un xizmat uchun haq ushlab qoladi. Veksel bo'yicha to'lov muddati kelganida bank uni vekselni sotgan veksel saqlovchiga emas, balki vekselni bergan shaxsga taqdim etadi. Qimmatli qog'oz garovga olinib, beriladigan ssudalar, shuningdek, mana shunday qog'ozlarni xarid qilish bo'yicha operatsiyalar fond operatsiyalari deb yuritiladi. Tovar evaziga beriladigan ssudalar omborlar yo'ldagi va savdo ayLanmasidagi bo'lgan tovarlarni garovga oLib taqdim etildi. Ssudalar o'z muddati to'lanmagan hamma hollarda garovga qo'yilgan qimmatli qog'ozlar va tovar moddiy boyliklari bank ixtiyoriga mulk bo'lib o'tadi. To'lov qobiliyatiga shubha yo'q yirik mijozlarga bank hech qanday ta'minotsiz ssudalar yoki bank kreditlari deb ataladigan qarzlar beradi. Tovarlarni sot ish bilan bog'liq kreditlarni kO'rinishlaridan biri iste'- mol krediti yoki tovarlarni bevosita iste'molchilarga to'lov muddatini uzaytirgan holda sotish hisoblanadi. Davlat tomonidan zayom obligatsiyalarini chiqarish yo'li bilan olinadigan kreditlar davlat kreditlari deb yuritiladi. Bunday toifadagi qarzlarga davlat odatda, davlat budjetidagi kamomadni qoplash uchun majbur bo'ladi. Ana shunday holatlarda ko'pincha banklar va sug'urta kompaniyalari kreditorLar sanaladi. Davlat zayomlarining obligatsiyalari banklar vositaligida tarqatiladi, buning uchun vositalik haqi olinadi. Tijorat banklari o'z faoliyati bilan bozor iqtisodiyoti talablariga mos ravishda ishlay oladigan tashkilotlarni o'z vaqtida mablag' bilan qo'llash va bunday tashkilotlarni aniqlash kabi muhim bir vazifani amalga oshirmoqda. Tijorat banklari kreditlash jarayonlari orqali mamlakat iqtisodining rivojlanishiga ham juda katta hissa qo'shmoqda (l-jadval). Tijorat banklarining yana bir muhim funksiyasidan biri bu hisob to'lovlarini amalga oshirish funksiyasidir. Bugungi kunda korxona va xo'jaliklarning o'rtasidagi hisob-kitoblarning asosiy qismi pul o'tkazish yo'li bilan amalga oshirilmoqda. Bu jarayonlarda tijorat banki vositachi sifatida to'lovlar o'tkazish jarayonini bajarmoqda. To'lov huijatiarining o'z vaqtida o'tishi hamda hisob-kitob jarayonlarining uzluksizligini ta'minlash zaruriyati bugungi kunda banklardan hisob-kitoblarni tashkil qilish va nazorat qilishning mukammal metodlarini ishlab chiqishni talab etmoqda.