Microsoft Word Mineral va petro lat doc

5528-§. Magmatik tog‘ jinslari

Magma («magma» – xamir) – litosferada ma’lum qonuniyat asosida, murakkab fizik-kimyoviy jarayonlar natijasida hosil bo‘lgan olovsimon quyuq qotishma. Magma barcha elementlarning har xil miqdordagi yig‘indisi bo‘lib, gaz va qaynoq bug‘larga to‘yingan bo‘ladi. Ko‘pchilik olimlar fikricha, tabiatda to‘rt xil magma – nordon, asos, o‘ta asos va ishqorli magma mavjud. Yer yuzida uchraydigan barcha magmatik jinslar ana shu magmalarning hosilasi hisoblanadi. Magma tarkibining har xil bo‘lishi litosferaning tuzilishiga, tarkibiga, ayniqsa magmaning o‘zida yuz beradigan differentsiatsiya (ajralish, bo‘linish) va assimilyatsiya (yutish)ga uzviy bog‘liq. Magma yer po‘stining faolligi, rivojlanishi, issiqlik va tektonik evolyutsiyasi bilan yaqindan bog‘liqdir. Mutaxassislarning fikricha magma yer rivojlanishi jarayonining geosinklinal davridan boshlab burmalangan o‘lkalarda faol rivojlanadi va uning muayyan turlari geosinklinalning ayrim davrlari bilan bog‘liq bo‘ladi. Magma o‘chog‘ining chuqurligi hozirgi zamon geologiya fanlarining nazariyasiga binoan 20–50 km dan (litosferaning yuqorisi) va 100–700 km gacha (mantiyaning ustki qismi). Magmatik jinslar magmaning sovishi, qotishi, kristallashishi natijasida yuzaga keladi. Ular o‘z navbatida ikkiga bo‘linadi: effuziv va intruziv magmatik jinslar.

Effuziv jinslar yer yuzida va yer yuziga yaqin joylarda tez sovishi va qotishi tufayli shishasimon va juda mayda zarrali kristallarga ega bo‘ladi.

Intruziv jinslar magmaning yer po‘stida sovib kristallashishi oqibatida yuzaga keladi. Magmaning kimyoviy tarkibi quyida qayd etilgan elementlarning oksidlari holida ifodalanadi: SiO₂, Al₂O₃, TiO₂, Fe₂O₃, FeO, MgO, CaO, Na₂O, K₂O, va har xil uchuvchan va gazsimon elementlardan: H₂O, HF, H₂S, HCl, CO, CO₂, F₂, Cl₂, B va boshqalardan iborat bo‘ladi.

Magmatik jinslarning asosiy komponentlari bo‘lib kuyidagi elementlar hisoblanadi: O, Si, At, Ti, Mn, Fe, Mg, Ca, Na, K.

Amerikalik olim G.Vashington bularni «petrogen (jins hosil qiluvchi) elementlar» deb atagan. Jinslarning kimyoviy tarkibi elementlar oksidlari bilan ta’riflanadi: SiO₂, TiO₂, MnO, Al₂O₃, Fe₂O₃, FeO, MgO, CaO, Na₂O, K₂O. Bular tog‘ jinsi tarkibining asosiy qismini (99 foizdan ortiqrog‘ini) tashkil etadi. Bundan tashqari H₂O, P₂O₅, va uchuvchan elementlar uchraydi. Mendeleyev jadvalidagi qolgan elementlarning hammasi tog‘ jinsi tarkibida taxminan 0,3 %ni tashkil etadi. Ularning miqdori tog‘ jinslari tarkibidagi n · 10–8 gacha bo‘ladi.

Magmaning tarkibida kremniy oksidi (SiO₂) eng ko‘p miqdorda uchraydi. Magmaning yopishqoqligi ham SiO₂ ning ko‘p-ozligiga bog‘liqdir. SiO₂ ga boy magma juda yopishqoq bo‘lsa, SiO₂ kam bo‘lgan magma o‘sha bosim va haroratda suyuq va harakatchan bo‘ladi.

Magmatik jinslarning kimyoviy tasnifi undagi SiO₂ ning miqdoriga asoslangan. SiO₂ bilan nechog‘lik to‘yinganligiga qarab magmatik jinslar kuyidagi 4 guruhga bo‘linadi:

1. Nordon jinslar		SiO2 64–78 %
2. O‘rta jinslar		SiO2 53–64 %
3. Asosli jinslar		SiO2 44–53 %
4. O‘ta asosli jinslar		SiO2 30–44 %