Microsoft Word M. Porter uslubiyatiga ko™ra o™zbekistonning raqobat ustunligi doc

2.2. Raqobat strategiyasi va raqobatning har xil yondashuvlari 
Hozirgi davrda Respublikada agar korxona ishlab chiqargan muayyan 
mahsulotlar, tovarlar bozoridagi shunday mahsulotning 35% dan ortiq bo’lsa, bu 
korxona monopolistik korxona sifatida Davlat reestririga kiritiladi. Oziq-ovqat 
tovarlari guruhi uchun bunday mezon darajasi qilib 20% belgilangan. 
Respublikada monopoliyalar ro’yxatga kirgan korxona (tarmoq)larning 
bozordagi mavqeini tartibga solishda davlat bir qator usullardan foydalanadi. Bu 
usullardan ikkitasini ajratib ko’rsatish lozim: 
1. Monopol mavqeidagi mahsulotlarga narxlarning eng yuqori darajasini yoki 
rentabillkning chegarasini belgilab qo’yish; 
2. O’z monopol mavqeini suiste’mol qilgan monopolik birlashmalarni bo’lib 
tashlash yoki maydalashtirish. Bu usul Vazirlar Mahkamasining qarori (1994 yil 
18 iyuldagi 366 sonli) bilan tasdiqlangan “Ob’ektlarning xo’jalik yurituvchi 
jamiyatlar va shirkatlar tarkibidan chiqish tartibi to’g’risidagi Nizom” asosida 
amalga oshiriladi. Respublikada faqat 1994-1996 yillar davomida monopol 
mavqeidagi aktsiyadorlar jamiyatlari, ijara va boshqa jamoa korxonalar tarkibidan 
14972 ob’ekt chiqarilib, mustaqil korxonalariga aylantirildi. 
O’zbekiston Respublikasining “Iste’molchilarning xuquqlarini himoya qilish 
to’g’risida” (1996 yil, aprel) qonuni asosida g’irrom raqobatga, shu jumladan 
Respublika bozorlariga belgilangan talablarga javob bermaydigan tovarlarni 
chiqarishga yo’l qo’ymaydigan mexanizmni yaratishga ham alohida e’tibor 
beriladi. 
Tabiiy monopoliyalarni davlat yo’li bilan tartibga solish ular mahsulot 
(xizmat)lariga narxlar va tariflar darajasini, shuningdek taklif etiladigan tovarlar va 
xizmatlar turiga doir asosiy ko’rsatkichlarni belgilashni o’z ichiga oladi. 
Raqobatchilik muhitini shakllantirish maqsadida va davlatga qarashli bo’lmagan 
sektorni qo’llab-quvvatlash uchun tadbirkorlikni rivojlantirish fondi, kichik va 
o’rta biznesni rivojlantirishga ko’maklashish fondi tashkil etildi. Raqobatchilik 
muhitini shakllantirishga ko’plab xalqaro tashkilotlar ham faol qatnashmoqda. 

---

27 
Jumladan YuNIDO yordamida bir nechta biznes inkubator tashkil etildi. Yevropa 
hajmiyati 
Komissiyasi Amaliy aloqalar markazini, Germaniya texnikaviy ko’maklashuv 
jamiyati kichik va o’rta biznesni qo’llab-quvvatlash markazini tashkil etdi. 
Respublikada raqobatchilik muhitini vujudga keltirish yuzasidan amalga 
oshirilayotgan barcha tadbirkorlik ishlaribozor iqtisodiyotini tarkib toptirishga 
xizmat qiladi. 
Raqobat strategiyasi raqobat kurashining uzoq davrga mo’ljallangan bosh 
yo’li va yo’l-yo’riqlarini ifoda etadi. Strategiyaning maqsadlari tez kunda foydani 
maksimumlashtirish, oz foyda bilan qanoat qilgan holda o’z bozorini kengaytirish 
yoki raqibni bozordan siqib chiqarish, yangi bozorga sekin-asta kirib borish kabi 
masalalarda harakat yo’llarini belgilashdan iborat. Strategiyaga qarab kurash 
taktikasi (usuli va shakllari) tanlanadi. Firmalar raqobatning bir usulidan asta-sekin 
boshqa usuliga utishi yoki bir yo’la turli usullarni qo’llashi mumkin. Masalan, 
Xitoy firmalari sifati past bo’lsada, arzon tovarlar chiqarib, narx raqobati yo’lidan, 
G’arbiy Yevropadagi firmalar narxi yuqori bo’lsada, sifatli tovarlarni taklif etish 
yo’lidan boradilar, chunki G’arbiy Yevropada aholining harid qobiliyati Xitoyga 
qaraganda ancha yuqori. Yangi industrial davlatlardagi (Tayvanь, Gonkong, 
Singapur, Koreya Respublikasi) firmalar ham sifat, ham narx vositasida 
raqobatlashuvga moyil. Bu mamlakatlarda yuksak texnologiya mavjud va ish kuchi 
malakali bo’lsa-da, arzon turadi. Natijada mavjud afzalliklar xarajatlarni 
pasaytirgan holda, sifatli tovar chiqarish imkonini beradi. Bunga misol qilib 
Koreyaning 
«Samsung 
elektronik» 
kompaniyasi 
bozorga 
chiqaradigan 
televizorlarni va DEU korporatsiyasi avtomobillarini olish mumkin. Ular 
raqobatbardosh bo’lganidan jahon bozoriga shiddat bilan kirib bormoqda. 
Raqobatga har xil yondashuv O’zbekistonda ham bor. Masalan, Toshkent 
bozori uchun ishlovchi firmalar ham narx, ham sifat raqobatini qo’llashi mumkin, 
mazkur shaharda aholining boy qatlamlari borki, ular uchun narxga kura tovarning 
sifati afzalroq, ayni vaqtda aholining kamquvvat qismi ham borki, ular uchun 
tovarning arzon bo’lishi muhim. Nukus, Urganch yoki boshqa shaharlardagi 

---

28 
firmalar kup hollarda narx raqobatiga moyil bo’ladilar, bu yerda aholining harid 
qobiliyatiga kura arzon tovarlar raqobatbop hisoblanadi. 
Raqobat qo’l qovushtirib o’tirishga yo’l qo’ymaydi, u kurash bo’lganidan 
hammani harakatga, yaxshi ishlashga undaydi. 
Raqobat bozor iqtisodiyotini harakatga keltiruvchi mexanizm, uni oldinga 
eltuvchi kuch hisoblanadi. 
Raqobatdagi iqtisodiy tanlov tamoyiliga kura iqtisodiyot ishtirokchilari 
saralanadi, yaxshi ishlagan firma boyib ketadi, yomonishlagani sinadi, yopiladi 
yoki kuchli firmalarga qo’shilib ketadi. SHu sababli har yili dunyoda millionlab 
firmalar yopilsa, millionlab yangilari ochiladi. Raqobatga bardosh bera olmagan 
firmalar zarar ko’radilar, o’z majburiyatlari bo’yicha pul tulay olmay qoladilar, 
ya’ni bankrot holiga tushadilar. 
Firmalar raqobat tufayli yangilikni joriy etishga majbur bo’ladilar, chunki 
bozordan o’z raqibini surib chiqarish uchun nisbatan sifatli va arzon tovarni taklif 
etish shart. 
Buning uchun, o’z navbatida, mehnat unumdorligini oshirish, yangi modadagi 
tovarlarni yaratish, ilgari ishlab chikarilgan tovarlarni modernizatsiyalash talab 
etiladi. Xullas, raqobatda unumdorlikni oshirish va sifatni yaxshilashga intilish 
iqtisodiy o’sishini 
ta’minlaydi. Raqobat qizg’in joyda iqtisodiy o’sish jadal boradi, u sustlashgan 
sharoitda esa iqtisodiy turg’unlik yuz beradi. Raqobat ishchi-xizmatchilarni ham 
yaxshi ishlashga undaydi, ular yaxshi daromad beradigan ish joyidan ajrab 
qolmaslik uchun doimo harakat qiladilar. Raqobat ularning ish unumi va sifati, o’z 
firmasining obrusi uchun javobgarligini oshiradi. Raqobat, hatto firma egalari bilan 
ishchi-xizmatchilari o’rtasida hamjihatlikni yuzaga keltiradi, negaki firma 
raqobatda mag’lub bo’lsa, bundan hamma zarar ko’radi - ishchilar ishsiz qoladi, 
xo’jayinlar foydadan mahrum bo’ladi. SHu boisdan raqobat hammani firma uchun 
jon kuydirishga majbur qiladi. 
Iqtisodiy tanlov tamoyili iqtisodiyot sub’ektlarining muqarrar ravishda 
tabaqalashuviga 
olib 
keladi. 
Bunday 
tabaqalashuv 
firmalarga 
ham, 

---

29 
ishchixizmatchilarga ham xos hisoblanadi. Kurashda yutib chiqqan firmalar 
foydani kup olib, boyib ketadilar, aksincha, kurashda yutqizganlar bor-yo’g’idan 
ajralib, xonavayron bo’ladilar. Tabaqalashuv va bankrotlik qanday borishini erkin 
misollar asosida tuzilgan jadvalda ko’rib chiqishimiz mumkin. Bugungi kunda 
ishlab chiqarish korxonalari oldida turgan eng asosiy vazifa raqobatbardosh 
mahsulot ishlab chiqarishdir. SHuni ta’kidlab o’tish lozimki 
Resublikamizda ishlab chikarilayotgan mahsulotlar import tovarlar urnini 
bosa oladigan va ular bilan raqobatlasha oladigan bo’lishi kerak. Bugungi kunda 
ishlab chiqarish korxonalari oldida turgan eng asosiy vazifa raqobatbardosh 
mahsulot ishlab chiqarishdir. SHuni ta’kidlab o’tish lozimki Resublikamizda ishlab 
chikarilayotgan mahsulotlar import tovarlar urnini bosa oladigan va ular bilan 
raqobatlasha oladigan bo’lishi kerak. 
Eng asosiy e’tiborni sifatli, keng assortimentli raqobatbardosh mahsulot 
ishlab chiqarish, jaxon bozori talablariga javob beradigan mahsulotlar salmogini 
kutarishimiz darkor. 
Korxonada tovarlar raqobatbardoshligini oshirishda bir necha muhim 
shartsharoitlarni yaratish kerak: 
-yuqori sifatli tovarlarni ishlab chiqarish; 
-ishlab chiqarishni rivojlantirish; 
-kushma korxonalar bilan muntazam xamkorlik o’rnatish; 
-savdoni yangi-yangi shakllarini tadbik etish; 
- tashki iqtisodiy alokalarga chiqish; 
-reklama darajasini dunyoviy me’yorga yetkazish. 
Bu vazifalarni bajarish uchun ishlab chiqarishni takomillashtirish va 
avtomatlashtirish yangi materiallardan kiyim tikish, ishlab chiqarishni tashkil 
qilishimiz zarur. 
Tikuvchilik korxonalari iste’molchilarning did va istaklari xamda bozorning 
raqobatmuhitidagi uzgarishlaridan kelib chikib, uz faolitini muvaffakiyatli tashkil 
etish uchun maqsadli strategiyani ishlab chiqishi lozim bo’ladi. Ushbu kurs 
ishimda «Tong» tikuvchilik korxonasi ochiq hissadorlik jamiyati rivojlanishining 

---

30 
marketing strategiyasini ishlab chiqilishi maqsadida olib borilgan tadkikotlar 
natijasini bayon etaman. Tikuvchilik korxonasida olib borilgan tadkikotlar 
qo’yidagibosqichlarda amalga oshirildi: 
1.Korxona maqsadini aniqlash 
2.Bozorni va undagi iste’molchilarni tadqiqqilish 
3.Firmaning muayyan imkoniyatlarini tadqiq etish 
4.Tovar xayotiy tsiklini aniqlash 
5.Korxonaning marketing strategiyasini ishlab chiqish 
6.Bozor o’zgarishlariga moslanuvchan boshqaruv tizimini ishlab chiqish. 
Tahlil natijalarini olib karaydigan bulsak, besh yil davomida ushbu 
korxonaning sotuv hajmi 10 foizdan, foyda mikdorini esa yiliga 12 foizdan oshirib 
borish asosiy maqsadqilib belgilandi. Sanoat korxonasi faoliyatini tahlilqilish ikki 
yunalishda olib boriladi: 
1.Korxona faoliyatiga ta’sir qiluvchi tashki omillarni taxlilqilish 
2.Raqobat kurashida korxonaning kuchli va ojiz tomonlarini aniqlash. 
Tikuvchilik korxonasi ish faoliyatiga ta’sir qiluvchi muxim tashki omillari 
keng urganilgan. 
Bozorni jalb etuvchanligini aniqlash maqsadida, tikuvchilik korxonalari 
faoliyati emas uning faoliyat olib borish muhiti Mak-Kinzi usuli yordamida 
urganilib, korxonalarni baholash mezonlari tanlandi, ularning bozorga ta’sir etish 
salmogi aniqlandi. Bozorning jalb etuvchanligi 65,5 ballga teng deb topildi 100 
balli tizimdan,iste’mol bozoridagi korxonalar raqobatbardoshligi 10 ta aniqlab 
olingan mezonlar bo’yichaaniqlab olindi. SHuningdek bozor iqtisodiyoti sharoitida 
yengil sanoat korxonalari mahsulotlarining raqobatbardoshligini oshirish 
muammosini urganish ilmiy metodologik dolzarbligini aks ettirgani kabi amaliy 
jixatda xam namoyon bo’lishi lozim. 
Yaratilgan matritsa barcha tikuvchilik mahsulotlari ishlab chiqaruvchi 
korxonalar uchun bir xilda bozor jalb etuvchanligi sharoitda xar bir korxona 
raqobat kurashida egallagan mavqeini ko’rsatadi. Doira hajmi mavjud iste’mol 
bozoridagi korxonaning ulushini ifodalaydi. 

---

31 
Sung mahsulot assortimentini tahlil qilish orqali tovar xayotiy tsiklini 
aniqlash amalga oshiriladi. Olingan ma’lumotlardan shuni bilsa bo’ladiki 
«O’zbekengilsanoat» 
DAKda keyingi turt yilda tikuvchilik mahsulotlari assortimentida keskin 
uzgarishlar ro’y bergan. Palto, yarim palьtolar ishlab chiqarishda 2003 yilda 1999 
yilga nisbatan ikki arovarga oshgan bulsa boshqa barcha assortimentlar bo’yicha 
esa, shim kurtkalardan tashkari kamayish ruy bergan. 
Korxonaning u ishlab chikarayotgan tovarlarning iste’mol bozoridagi 
raqobatbardoshligini baholash orqali «Tovar-bozor» marketing strategiyasi 
matritsasi tuziladi. «Tovar-bozor» matritsasi korxona ishlab chiqarish ko’lamiga 
bog’liq bulmagan xolda, uning ishlab chiqarish quvvatini oshirish bo’yicha 
strategiyasini ishlab chiqarishda qo’llaniladi. Ushbu matritsa savdo-sotiq hajmini 
saklash yoki oshirish uchun turtta muqobil marketing strategiyasidan ya’ni 
(bozorga chiqish, bozorni rivojlantirish, mahsulot ishlab chiqarish va 
diversifikatsiya) foydalanishni nazarda tutadi. «Tovar-bozor» matritsasini tahlil 
qilish ushbu matritsaning amaliyotga tadbiq etilishida bir kancha kiyinchiliklarni 
keltirib chiqarishini ko’rsatadi. 
Korxonaning muayyan imkoniyatlari bo’yicha xujalik portfelini tahlil qilish 
orqali u yoki bu darajada samarador bo’lgan ishlab chiqarish kulamini aniqlash 
xamda ularning xar biriga doir qanday ishlarni amalga oshirish va kaysi mahsulot 
turlarini ishlab chiqarishni aniqlash imkonini beradi.
SHuningdek, olingan ma’lumotlarni tahlilqilish natijalariga asoslanib, 
korxonaning bozor hajmini, uning o’sish sur’atini, moliyaviy axvolini raqobatga 
bardoshliligini assortiment siyosatini o’rganish natijalariga tayangan xolda 
tikuvchilik korxonasi uchun marketing strategiyasi majmuini kurib chiqishda 
maxsus «iste’molchi talabi korxonasi imkoniyati» matritsasidan foydalanishni 
samarali deb xisoblaymiz. 
Mazkur matritsadan foydalangan xolda, korxona iste’molchilari talabidan 
kelib chikib, uni qondirish borasida uz imkoniyati doirasida ishlab chiqarish 
faoliyatining strategic yunalishini belgilash mumkin. Ushbu matritsa tovar 

---

32 
assortimentini takomilashtirish bo’yicha strategik maqsadlarni amalga oshirish 
chora tadbirlarini xam o’z ichiga oladi. 
Shunday qilib, bozor kon’yunkturasi va iste’mol bozoridagi haridorlar xatti 
harakatini atroflicha o’rganish, korxona ishlab chikarayotgan mahsulotlarinin 
raqobatbardoshligini ojiz va kuchli tomonlarini o’rganish natijalariga asoslanib 
o’rganilayotgan tikuvchilik korxonasi rivojlanishi bo’yicha ishlab «chikilgan 
iste’mol talabi korxona imkoniyati» takomillashtirilgan «tovar-bozor» matritsalari 
bozor uzgaruvchanligiga moslanuvchan tizim doirasida iste’molchilar talabiga mos 
tikuv buyumlari ishlab chiqarishga imkoniyat yaratadi. 
«Tovar-bozor» matritsalari yengil sanoat korxonalarida maketing xizmatini 
tashkil etishning «tovar-bozor» tarkibiy tuzilmasi ishlab chiqishga asos bo’ladi. 
Marketing xizmatini tashkil etishning «funktsional-tovar» shaklidan «tovar-
bozor» shakliga utilishi bozor kon’yunkturasini atroflicha tadkik etish, 
iste’molchilar hattiharakatidagi o’zgarishlarni hisobga olgan holda ular talabini 
tularok qondirishni ta’minlaydigan keng assortimentdagi yuqori sifatli tikuv 
buyumlarini ishlab chiqarishga asos bo’ladi.