111
70-rasm.
«Soyuz-22» kosmik kemasidan olingan «Turkiston» tizma tog’lari, Mirzachwl vah’osining
sharqiy
qismi va Farg’ona vodiysining g’arbiy qismi tasvirlangan surat.
Shunday qilib kosmik suratlar ah’oli yashaydigan joylarning sistemasini tah’lil qilish, bu sistemalarning h’osil
bwlishini va rivojlanishini wrganishda va nih’oyat ularni kartaga tushirishda zaruriy manbalar bwlib
h’isoblanadi.
7.8. Kosmik suratlarning kartografiyadagi ah’amiyati
Kosmik apparatlardan olingan suratlar bilan ishlash natijasida, ulardan foydalanib umumgeografik va mavzuli
kartalar tuzish imkoniyatlari borligi malum bwldi. Natijada kosmik suratlardan xalq xwjaligida foydalanishda
kartografik metod asos bwlib qoldi.
Orbital stantsiyalardan («Salyut», «Mir», «Landsat», «Skayleb»), kosmik uchuvchi kemalar («Soyuz»,
«Appalon») dan va suniy ywldoshlar («Meteor», «Kosmos», «ERTS» va boshqalar) dan olingan fotografik
suratlar mavzuli kartalar tuzishda asosiy manba bwlib xizmat qiladi.
112
71-rasm.
Sariqamish botig’i suv yuzasining «Salyut-4» orbital stantsiyasidan olingan
surati asosida tuzilgan
karta-sxema: 1. 1975 yildagi suv yuzasi; 2. 1976-1978 yillarda suv bosgan maydonlar; 3. Yangi suv bosgan
maydonlar (1978-1980 yillar); 5. Botiqdan tashqaridagi territoriyalar (Ustyurt platosi); 6. Suv bosmagan va
suv kam bosgan qumli shwrh’ok maydonlar.
Mavzuli kartalar tuzishda kosmik suratlar juda katta informatsiyaga ega. Katta h’ududlar uchun mavzuli karta
tuzish
kerak bwlganda, qisqa vaqt ichida kosmikdan keragicha malumot olish mumkin. Bu esa karta tuzishni
tezlatibgina qolmasdan uning dolzarbligini oshiradi. Vaqt wtishi bilan eskirgan kartalarning wzgarishini
tekshirish mumkin bwladi, chunki kosmik suratlar takrorlanib, yangilanib turiladi.
Kosmik suratlarda tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy elementlar bir-biri bilan bog’langan h’amda ulardagi tabiiy
qonuniyatlar saqlangani uchun kompleks kartalar yaratishda ah’amiyati katta.
Hozirgi vaqtda kosmik suratlar mavzuli kartografiyaning quyidagi ywnalishlari bwyicha amalda
qwllanilmoqda:
-kosmofototopografik
kartalar tuzishda;
-eskirgan wrta va mayda masshtabli mavzuli kartalarni yangilashda;
-yangi tipdagi kartalar tuzishda va h’ozirgi ishlatila
ё
tgan kartalarni takomillashtirishda;
-tabiiy resurslarni inventarizatsiya qilish maqsadida kompleks kartalar tuzishda va h’.k.
Kosmik apparatlardan olingan lokal kosmik suratlar
ё
rdamida yirik va wrta masshtabli geobotanik, wrmon,
erdan foydalanish kabi mavzuli kartalar tuzilib yangilanmoqda. Kosmik suratlar 1:1 000 000 va 1:3 000 000
masshtabli mavzuli kartalarni yangilashda eng samaralisidir. Kosmik suratlar asosida 1:5 000 000
masshtabli
va undan mayda masshtabli wquv kartalari yangilanmoqda. Shu asosda AQShda «Dun
ё
ning geografik
atlasi» yaratilgan.
«Priroda» instituti tomonidan K
İ
PR programmasiga binoan kosmik suratlar asosida Wrta Osi
ё
regionini va
uning qismlarini Wzbekiston h’ududini aks ettiruvchi wrta va mayda masshtabli mavzuli kartalari tuzilib chop
etilgan.
113
Karta tuzish uchun, avvalo, kosmik suratlar tanlanib olinadi.
Kartaning mazmuni, masshtabi va oldiga
qwygan maqsadiga qarab, kartografik informatsiya olinadi. Foydalanadigan kosmik suratlar h’ar xil bwlishi
mumkin. Birinchidan foydalaniladigan kosmik suratlarni spektr diapazonida tanlanadi.
İ
kkinchidan suratlar
h’ar xil masshtablarda va h’ar xil aniqlikda bwlib, ularni tanlab olish kerak. Kosmik suratlarning bazilaridan
avtomatik usulda karta tuzishda h’am foydalanish mumkin. Aerokosmik suratlar asosida
karta tuzish
texnologiyasi kartaning dasturida (programmasida) beriladi. Kosmik suratlar geografik jih’atdan wsha joyning
oldingi tuzilgan kartasi bilan solishtirib geografik asos sifatida foydalanish mumkin.
Er yuzasini va uning resurslarini kosmosdan turib wrganish va ulardan foydalanishning samaradorligi yildan-
yilga oshib bormoqda. Masalan, meteorologik ywldoshlardan olingan malumotlar asosida obi-h’avo h’aqida 5
kun oldin bashorat qilish (prognoz berish) amalga oshirilgan.
İ
qtisodchilarni h’isob-kitoblariga qaraganda,
sobiq SSSR da AQSh da kosmik suratlardan foydalanish natijasida faqat qishloq xwjaligi soh’asida bir yilda 6
mld. dollar foyda keltirar edi.
Olingan malumotlarga qaraganda, Wrta Osi
ё
h’ududida faqat 1978-1981 yillar
ichida kosmosdan olingan
suratlar asosida tuzilgan kartalardan foydalanish natijasida katta iqtisodiy samara olingan h’amda h’ar xil
mazmundagi kartalar tuzish muddati 4-5 marta kamaygan.
Swnggi vaqtlarda kosmik aloqalarning sifati yaxshilanib, tannarxi arzonlashib bormoqda. Olingan
malumotlarni kerakli tashkilotlarga wz vaqtida etkazib berilmoqda. Masalan, AQShda 1970 yillarning
wrtalarida «Landsat» ywldoshi orqali olingan bir dona kosmik surat olish uchun 700 dollar sarflansa, 1980
yilga kelib 70 dollar, 1990 yilda 0,5 dollar sarflangan.
Shu bilan birga kosmik suratlarni buyurtmachilarga etkazib berish vaqti h’am bir necha barobar kamaydi.
Natijada kosmik metoddan kengroq foydalanish imkoniyati kengaydi.
Kosmik suratlar Afrika va Janubiy Amerikaning bazi mamlakatlar h’ududlarini yirik masshtabli topografik
kartalarini yaratishda asosiy manba bwlib qolmoqda. AQSh da uchirilgan «Speysleb-1» (1983 yil)
orbital
laboratoriyaga wrnatilgan kartografik kamera orqali Er yuzasining bir qancha h’ududlarining kosmik suratlari
olinib, topografik kartalari tuzilgan.
Swnggi vaqtlarda AQSh da «Speys-Shattl» kosmik apparatlarni uchirishda yangi programma qabul qilindi.
Bu programma bwyicha kwp wrinli kosmik kemalar («Kolumbiya», «Chelenjer», «Diskavern» va «Atlanta»)
uchirilib, ulardan olina
ё
tgan kosmik suratlar va malumotlar h’ar xil mavzudagi kartalar tuzish imkoniyatini
berdi.
Kosmik suratlarni kartografiyani rivojlantirishdagi ah’amiyati oshib bordi. Bu soh’a yana h’am rivojlanib
geoinformatsion kartografiyada va shu orqali «
İ
nternet» asosida yana h’am takomillashib kartografiyani
rivojlanishiga katta tasir kwrsatadi.
