Microsoft Word kartografiya doc

7.7. Kosmik suratlarni geografik tadqiqotlardagi ah’amiyati 
Malumki, geografik tadqiqotlar Erdan turib, h’am kosmosdan turib h’am olib boriladi. Er shari juda katta 
bwlgani uchun uni biratwla wrganish, uning geografik qonuniyatlarini global miq
ё
sida aniqlash, uning 
regional xususiyatlaridan foydalanish nih’oyatda murakkab muammodir. Shuning uchun h’am Erni 
kosmosdan turib 
ё
ki kosmik suratlar orqali tadqiq qilish imkoniyati kattadir. 
Geografik komponentlardan eng murakkabi relef bwlib, uning inson h’a
ё
tidagi roli katta. Kosmik suratlarda 
yirik tog’ tizmalari, ularning ywnalishlari, balandliklari, qiyaligi, ular orasidagi chuqur vodiylar, tog’ oldi 
tekisliklari, ularning genezisi, morfologiyasini etarli ravishda wrganish mumkin. Ayniqsa dar
ё
suvlarining 
oqimi natijasida h’osil bwlgan relef shakllari: vodiylar, qayrlar, meandralar, wzanlar, dengiz va kwllarning 
qirg’oqlaridagi geomorfologik jara
ё
nlar, jarliklar, wpirilishlar, qumlar va ularning kwchib yurishi, tuproq 
erroziyasini va h’okazolarni bilib olish mumkin.
Kosmik suratlar asosida sobiq 
İ
ttifoqning 1:2 mln. masshtabli kartasi yangilanib tuzilgan. Suv obektlari- 
dengiz va kwllar h’amda dar
ё
lar kosmik suratlarda dastlab kwzga tashlanadigan elementlardandir. Suv 
resurslarini wrganishda va ulardan oqilona foydalanishda, kosmosdan olingan suratlarning xizmati katta. 
Respublikamiz gidrologiyasini wrganib undan unumli foydalanish muh’im vazifa. Masalan, Orol dengizining 
suv sath’ini bir yil, h’attoki 1 oydagi wzgarishini aniqlab, undagi jara
ё
nlarni bashorat qilish mumkin. Wrta Osi
ё
dar
ё
larini, suv omborlarini, kwllar, kanallar, h’amda tashlandiq zovur suvlarining gidrolografik wzgarishlarini 
kosmik suratlardan wrganish imkoniyati katta. 
Dar
ё
larning suv yig’ilish h’avzasidagi qor qoplamini kosmik suratlarni deshifrovka qilish ywli bilan ularning 
suv miqdori oldindan aytib berish mumkin. Masalan, 1986 yilda Wrta Osi
ё
dar
ё
larining suv h’avzalaridagi qor 
qoplamini «Meteor» suniy ywldoshidan olingan suratlar asosida, ysha yili suvning kam bwlishini oldindan 
aytib berilgan. Natijada sug’orish bilan bog’liq bwlgan chora-tadbirlar kwrilgan. 
Ayniqsa, dar
ё
larda bwladigan favqulodda, dah’shatli suv toshqinlarini, sel ketishlarni kosmik suratlardan 
foydalanib, ularning vaqtini va maydonlarini oldindan aytib berish mumkin. Masalan, AQSh ning «Landsat» 
suniy ywldoshidan olingan suratlar 
ё
rdamida AQSh dagi Missisipi dar
ё
sidagi suv toshqinini oldindan bilib, uni 
nazorat qilish imkoniyati tug’ildi.

---

110
Kosmik suratlarda muzliklar va 
doimiy 
qorlar qoplagan maydonlar va 
ularda 
vujudga kela
ё
tgan jara
ё
nlarni h’amda 
ularning xususiyatlarini wrganish 
imkoniyati 
katta. Swnggi yillarda Orol dengizi 
suvining 
kamayishi munosabati bilan uning 
qirg’og’ida 
va atroflarida h’am katta tabiiy-
geografik 
wzgarishlar rwy bergan. Masalan, 
suvdan 
bwshagan joylarda shwr qumli 
landshaft 
vujudga kelib, shamol wsha h’osil 
bwlgan 
shwr qumlarni janubiy h’ududlarga 
uchirib, 
qishloq xwjaligiga yaroqli erlarni 
ishdan 
chiqarmoqda. Shu jara
ё
nlarni nazorat 
qilib turishda kosmik suratlarni 
deshifrovka qilish ywli bilan tuproq 
xillarini 
kartaga tushirishda h’am 
foydalanish mumkin. 
Kosmik suratlar wsimliklar 
dun
ё
sining geografik tarqalishini 
wrganishda va ulardan 
foydalanishda katta ah’amiyatga 
ega. Arid 
h’ududlarda wsimliklarning tar-
qalishini, 
chwllanish chegaralarini shu ywl 
bilan 
aniqlashda foydalanilmoqda. Kos-
mik 
suratlar geografik landshaftni 
tabiiy 
resurslarini ekologik vaziyatlarni 
wrganishda, atrof muh’itni 
muh’ofaza 
qilishda h’am foydalanilmoqda. 
İ
nson tabiiy muh’itga bevosita va 
bilvosita 
tasir etib, malum darajada 
wzgartiradi. Hozirgi vaqtda Er 
yuzasida 
inson tasir qilmagan tabiiy 
landshaft 
qolmagan desa bwladi. 
İ
nson tasirida malum darajada wzgartirilgan antropogen landshftlar paydo bwlmoqda. 
Olimlarni aniqlashicha, swnggi ming yil davomida inson faoliyati quruqlik yuzasini 2/3 qismiga tasir kwrsatib, 
uni malum darajada wzgartirgan. Say
ё
ramizda turli xil qurilish inshootlari bilan bun
ё
d etilgan er maydoni 300 
mln. gektarga etib qolgan. Mutaxassislarni h’isoblashicha, swnggi 300 yil davomida wrmonlar maydonini 
yarmidan kwprog’i qisqarib, h’ozirgi vaqtda quruqlikni atigi 30 foizini tashkil qiladi. Bunday wzgarishlarni 
kosmik suratlarda juda yaxshi wqish mumkin. 1976 yili uchirilgan «Soyuz-22» kosmik kemasidan MKF-6M 
kwp zonali fotoapparati orqali Farg’ona vodiysining surati olingan edi (surat olish balandligi 250 km, suratning 
dastlabki masshtabi 1:2 mln kattaligi 110 x 160 km, uni 4 marta kattalashtirib masshtabi 1:500 000 ga 
keltirilgan). Unda Chatqol va Farg’ona tizma tog’lari, ulardan oqib keladigan dar
ё
va kanallar juda aniq 
tasvirlangan, shu h’ududga xos bwlgan adirlar landshafti yaqqol kwzga tashlanadi. Suratda qishloq xwjaligi 
foydalanilgan erlar, ekin maydonlari aniq tasvirlangan. 
Tabiiy muh’itga insonning tasirida tuproqdagi shamol va suv eroziyasi, erlarning shwrlanishi, tog’-kon 
sanoati chiqindilari, suvning ifloslanishi va yirik shah’arlar atrofidagi chiqindilar yig’ilgan joylar suratlarda 
yaqqol kwrinadi. 
Swnggi yillarda kosmik tadqiqotlarning asosiy ywnalishlaridan biri tabiiy muh’itni muh’ofaza qilish va undan 
foydalanish masalasidir. Shu munosabat bilan maxsus suniy ywldoshlar uchirilib, tabiiy muh’itning ifloslangan 
h’ududlar aniqlab, ularning oldini olish choralari wrganilmoqda. Kosmik suratlarda wrmonlardagi 
ё
ng’inlarni, 
suratga olish bilan ularni joylari aniqlanib chora-tadbirlar kwrilmoqda. 
Kosmik suratlarga qarab ah’oli yashaydigan joylarni va ularni wzaro bog’liqligini, ular tashkil qilgan 
sistemalarni, ular orasidagi ichki aloqalarni, ularni bog’lab turgan temir ywl va avtomobil ywl shoh’obchalarini 
qay darajada rivojlanganligini bilish mumkin.