Microsoft Word kartografiya doc

1.3. Geografik globus
Globus er yuzasining sharda kichraytirilib tasvirlangan modelidir. Er 
ellipsoidi mayda masshtabdagi tasvirida globusdan juda kam farq qilib, bu farq 
amalda sezilmaydi. Globuslar h’ar xil mazmunga ega: geografik globus, si
ё
siy-
mamuriy globus, induktsion globus (qora rangda) va amaliy ishlar bajarish 
uchun mwljallangan proektsion globuslar bwladi. Odatdagi globuslarimizning 
sirti silliq bwladi. Lekin h’ozirgi vaqtda relefli globuslar h’am mavjud bwlib, Er 
sharining relefini wrganishda katta ah’amiyatga ega. Globusda qutblar, meridian 
va parallellar, ekvator chizig’i twg’ri shaklda tasvirlangan. 
Shimoliy h’amda janubiy geografik qutblarni birlashtiradigan va muayyan 
nuqtadan wtgan, parallellar bilan tutashib 90
0
li burchak h’osil qiladigan chiziqlar 
meridianlar 
deyiladi (meridianlarni h’ar bir minutdan, h’ar bir gradusdan wtkazsa 
h’am bwladi). Meridianlar globusda h’ar 10
0
ё
ki 15
0
dan wtkazilib, qiymatlari 
ekvator chizig’iga 
ё
zilib qwyiladi. Ekvatordan bir xil uzoqlikda joylashgan 
nuqtalarni birlashtiruvchi chiziqlarga 
parallellar
deyiladi. Eng katta parallel 
ekvator, u er sharini teng ikkiga, yani shimoliy va janubiy yarim sharlarga bwlib 
turadi. Parallelar h’ar 10
0
dan wtkazilib, ularning qiymatlari 0
0
ё
ki 180
0
li 
meridianda 
ё
zilgan bwladi. 
Globusni yasash uchun er yuzasi 12 ta meridional bwlaklarga (tilimlarga) 
bwlinib, swng tay
ё
r sharga 
ё
pishtiriladi. 

---

10
Globus geografiya darslarida (ayniqsa 5 sinfda) juda zarur kwrgazmali 
qurol bwlib, Erning quyidagi xususiyatlarini aks ettiradi: I) Er shar shaklda 
(wziga wxshash geometrik shaklda) 
tasvirlanadi; 2) Er yuzasining geografik 
jih’atdan wzaro joylanish h’olatlari twg’risida 
tasavvur beriladi. Er yuzasining ayrim 
bwlaklari (materiklar, okeanlar, dengiz va 
kwllar)ning bir-biriga nisbatan joylashishi 
h’aqida h’am aniq tasavvur beradi. 3) Er 
yuzasining h’amma joyi maydon va shakllar 
wzgartirilmasdan tasvirlanadi; 4) Globus 
yuzasining h’amma joyida masshtab bir 
xilda bwladi; 5) Er yuzasidagi h’amma 
burchaklar aynan tasvirlanadi, meridian va 
parallellar wzaro kesishib twg’ri burchak 
h’osil qiladi. 
Globusdan 
quyidagi 
malumotlar 
olinadi, yani javob topishda foydalanish 
mumkin; 1) Er sharining umumiy kwrinishi 
h’aqida; 2) Erning sharsimonligi; 3) Erning 
kattaligi va shakli h’aqida tasavvur h’osil 
qilishda; 4) Erning kattaligiga nisbatan tizma 
tog’lar balandligini taqqoslashda; 5) Qutblar, 
ekvator, meridian va parallellarning kwrinishi 
twg’risida; 6) Graduslar twri twg’risida; 7) Yarim sharlarning shimoliy va janubiy 
kwrinishini aniqlashda; 8. Globusdagi nuqtalarning kenglik va uzoqliklarini 
topishda, yani geografik koordinatalarni aniqlashda; 9) Qutblarda ywnalishlarni 
aniqlashda; 10) Gorizont tushunchasi va er yuzasidan kwtarilgan sari gorizont 
chizig’ining kengayishi twg’risida; 11) Har xil kengliklarda qu
ё
sh nurlarining 
tushish burchagini aniqlashda; 12) Tropiklar va qutbiy doiralarini kwrsatishda; 
13) Er sharining issiqlik poyaslarini kwrsatishda; 14) Erning sutkalik aylanishini 
kwrsatishda; 15) Erning qu
ё
sh atrofida aylanishi twg’risida tasavvur h’osil 
qilishda; 16) Er wqining orbita tekisligiga nisbatan qiyaligini kwrsatishda; 17) Yil 
fasllarining h’osil bwlishi h’aqida tasavvur h’osil qilishda; 18) Joyda gorizont 
tomonlarini aniqlash, orientir olish va boshqa maqsadlarda foydalanish mumkin. 
Globus okeanlar, materiklar, orollar, dengizlar, kwllar va dar
ё
larning katta-
kichikliklari, ularning shakllarini taqqoslashda juda zarur kwrgazmali qurol 
h’isoblanadi. Globus dun
ё
aylanasida qilingan sa
ё
h’atlarni kwrsatishda, 
mamlakatlarning er yuzasidagi wrnini, ularning maydonini taqqoslashda h’am 
muh’im ah’amiyatga egadir. 
Globusga qarab er yuzasidagi ikki nuqta orasidagi eng yaqin masofa 
bwlgan 
ortodromiyani
, globusdagi h’amma meridianlarni bir xil burchak bilan 
kesib wtadigan 
loksodromiyani
aniqlash mumkin. Ekvator va parallellar 
loksodromiya h’isoblanadi va h’amma meridianlarni 90
0
burchak bilan kesadi.