Microsoft Word jahon dinlari услубий doc

Тayanch iboralar: din, diniy e’tiqod, Iso Masih, Jabroil, Mariyam, messiya, 

messiyachilik harakati, Bibliya, Injil,apostollar, xristos, yevangiliya, Dovud, Solomon, 

“Eski ahd”, Yangi Ahd”, stoiklar, Seneka, Filon, patristika, apalagetlar, katoliklar, 

pravoslavlar, protestantlar. 

 

1.  Тalabalarga xristianlik dinining kelib chiqishi haqida gapirar ekanmiz, bu din 

Falestin aholisilarning dini bo’lmish yahudiylik dinining asosida, ortodoksal ta’limotga 

qarshi bo’lgan qumroniylar jamoasi bag’rida  vujudga kelganligi, Falestin Rim 

imperiyasi tarkibiga kirganligi uchun butun imperiadagi sharoit haqida ma’lumot  

berishimiz maqsadga muvoffiqdir. 

Hozirgi davrda e’tiqod qiluvchilarning ko’pligi (2 mlr.ga yaqin) jihatidan va xalqaro 

miqyosda nufuzli o’pinga ega dinlardan biri xristianlikdir. Хristianlik milodiy I asrning 

boshlarida Rim imperiyasiniig mustamlakasi bo’lgan Falastinda vujudga kelgan. 

«Хristianlik» iborasi qadimgi yahudiy  tilidagi “mashiax” so’zining grek tiliga tarjimasida 

«xristos», ya’ni muqaddas yog’ surtilgan, messiya (mahdiy) degan ma’nolarni 

anglatadi. 

Тalabalar xristian dini vujudga kelgan davrdagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar 

xaqida to’liq ma’lumotga ega bo’lishlari shart. Falastin milodiy I asrda Rim 

imperiyasining provinsiya (viloyat)laridan biri bo’lgan. By davrda Rim jamiyatining 

inqirozi uning provinsiyalarida yanada keskin tus olgan. Falastinda yashovchi 

yahudiylar imperiyaga bo’ysundirilgan boshqa xalqlar qatori, mustamlakachilar va 

maxalliy hukmdorlarning zulmidan ezilganlar. Shu bois, norozi xalq mustabid tuzumga 

qarshi kurash olib borgan. Lekin chirigai imperiya hanuzgacha katta harbiy qudratga ega 

bo’lganligi sababli, qo’zg’olonlarni shafqatsizlik bilan bostirishga qodir edi. Uzoq vaqt 

davom etgan kurashning muntazam bostirilishi natijasida mazlum halq orasida adolatsiz 

---

 

39

tuzumni yo’q qilib, ilohiy podsholik quradigan haloskor – messiya (mahdiy) to’g’risidagi 

G

’

OYA 

yuzaga kelgan. Messiya haqidagi g’oya faqat diniy-mifologik xarakterga ega 

bo’lmay, balki xalqni ijtimoiy hayotdagi adolatsizliklar, shavqatsizliklarni tugatilishiga 

intilish bilan bog’liq edi.

19

  Ayni paytda, halkning ezgu-niyatlaridan o’z maqsadi yo’lida 

foydalanishga intiluvchilar, ayrim zohidlar, diniy mazhablarning vakillari, hatto 

tavakkalchi lo’ttivozlar o’zlarini mahdiy deb e’lon qilganlar. 

Messiyachilik harakati odatda mustabid tuzumga qarshi umumxalq qurolli kurashi va 

uning shafqatsizlarcha bostirilishi bilan yakunlanar edi. Shuning uchun hukumat 

messiyachilik harakatiga qarshi keskin kurash olib borgan. Biroq davlatning unga 

qarshi keskin tadbirlari messiyachilik hapakatini uzil-kesil yo’qota olmagan. 

Demak, talabalarga messiyachilik harakati faqat davlat hokimiyatigagina emas, uni 

qo’llab-quvvatlovchi rasmiy mafkuraga va dinga ham qarshi bo’lganligini tushuntirish 

maqsadga muvoffiqdir. Shu bois ortodoksal din hokimiyatning messiyachilikka qarshi 

keskin kurashini qo’llashlari bilan birga, unda faol ishtirok etganlar. 

Demak, messiyachilik harakati Rim imperiyasining zulmiga qarshi, mahalliy 

xokimiyat va ularni qo’llab-quvvatlovchi ortodoksal dinga qarshi kurash sifatida  

vujudga kelgan. 

Milodiy I asrda Falastinda messiyachilik harakati shu qadar keng yoyilganki, mahalliy 

aholi ongida buyuk xaloskor-messiya Iso Masih (Iisus Хristos) to’g’risidagi diniy 

rivoyatlarning vujudga kelishi va mustahkamlanishiga sabab bo’lgan.  

Iso Masihning hayoti va faoliyati Bibliya  (Injil)ning «Yangi Ahd» qismi, ya’ni 

yevangeliyalarda (grek tilida euangelion — yaxshi xabar degan ma’noni anglatadi) 

batafsil bayon qilingan. 

Diniy rivoyatlarga ko’ra, farishta Gavriil (Jabroil) kambag’al qiz Mariya 

(Mariyam)ga xudo unga xaloskor-messiyaning onasi bo’lishni ato etganligi haqida 

xabar bergan. Mariya Ota xudo (xudoniig kiyofalaridan biri)dan g’oyibdan homilador 

bo’lgan. Uning eri qariya Iosif (Yusuf) xotinining ilohiy homiladan tuqqan (Jabroil 

unga ma’lum qilgan) bolasini qabul qilgai. 

Iso 30 yoshga kirganidan keyin Iordan daryosi bo’yida Ioan Cho’qintiruvchidan 

cho’qintirishni qabul qilgan va da’vatkorlik faoliyatini boshlagan. Uning atrofida 

shogirdlari, qarindosh-urug’lari va yaqinlaridan iborat maslakdoshlar guruhi 

shakllangan. Guruhning asosini Isoning 12 shogirdi - apostollar (grekcha apostots - vakil 

yoki arabchada havariylar degan ma’nolarni anglatadi) tashkil etgan. Iso guruh a’zolari 

bilan birgalikda Falastin bo’ylab sayohat qilib, odamlarni yagona xudoga sig’inishga 

da’vat etgan, bemorlarni davolab, mo’’jizalar ko’rsatgan. 

Iso tashviqotlarda odamlarga yagona xudo yerdagi odamlarning yaratuvchisi ekanligini, 

xudoning yerda ilohiy podsholik o’rnatilishi to’g’risidagi xabarini odamlarga yetkazish 

maqsadida o’zining vakil kilib yuborganligini aytgan. Odamlarning ma’navin 

tushkunlikdan xalos bo’lishlari va ilohiy xaqiqatga erishishlari qo’lida o’zini, 

(ya’ni Isoni) xudoning o’g’li, xudo va odamlar o’rtasidagi vositachi sifatida tan 

olishlariga va uning ta’limotini qabul qilishga da’vat etgan. 

                                           

19

 Амусин И.Д. Кумранская община. М., 1994. -  С. 162. 

---

 

40

Falastinda Isoning uch yillik da’vatchilik faoliyati kutilgan natija bermagan, unga 

ergashganlar juda kam bo’lgan. Bundan tashqari, uning qarashlari iudaizm ta’limotiga 

mos kelmasligi, ba’zi bir muhim masalalarda unga qarshi turganligi Quddus 

kohinlarining keskin qarshiligiga sabab bo’lgan. 

Rim davlati va qohinlar uni soxta mahdiylikda ayblab ta’qib qilganlar. Oqibatda 

Iso hokimiyat va rasmiy dinni badnom qilganligi uchun xochga tortib o’ldirishga hukm 

qilingan. Iso Masihni uchta qaroqchi bilan birga qatl qilinishi belgilangan. O’sha davrda 

rasman tan olingan an’anaga binoan, qatl maydonida to’plangan olomon o’limga 

mahkum qilinganlar orasidan bittasini afv etishhuquqiga ega edi. Shu bois, olomon 

qaroqchi Varravani tanlab, Iso Masihdan yuz o’girgan. 

Diniy rivoyatlarda qayd etilishicha, Iso qatl qilinganidan keyin uch kun o’tgach 

mu’jizaviy ravishda qayta tirilgan va shogirdlari bilan qirq kun birga bo’lgan. 

Qirqinchi kun Iso shogirdlariga oxiratda yana yerga qaytishini aytib, osmonga 

ko’tarilib ketgan. 

Isoning hayot faoliyati to’g’risidagi diniy rivoyatni qisqacha shunday ta’riflash 

mumkin. Yevangeliyalarda qayd etilgan Isoning hayoti to’g’risidagi ma’lumotlarda 

noaniqliklar mavjud. Masalan, havoriy Matfey o’z yevangeyaliyasida Iso shajarasini 

Dovud. Solomon va Ibrohim bilan bog’lashga harakat qilgan. Havariy Luka Iso 

Dovudning 28-avlodi ekanligini qayd etgan. Mazkur dalillarni isbotlash qiyin, 

chunki Dovud tarixiy manbalarga ko’ra, miloddan avvalgi X asrda yashagan 

(ming yil davomida ularning o’rtasida bor-yo’g’i 28 ta avlod o’tganligi shubhalidir). 

Yevangeliyalarda Isoning hayoti to’g’risida qayd etilgan ma’lumotlardagi 

noaniqliklar yoki xatolar uning tarixiy shaxe ekanligiga shubha tug’diradi. Shu bois 

uning shaxsiga munosabat masalasida afsonaviy va tarixiy maktablar shakllagan. 

Afsona maktabining vakillari Isoning tarixiy shaxs ekanligini inkor etadilar va Iso 

to’g’risidagi qarashlarning turli diniy rivoyatlardan tuzilganligini isbotlashga harakat 

qiladilar. Mazkur maktabning kamchiligi shundaki, unda Iso to’g’risidagi qarashlarning 

asosida xech qanday tarixiylik yo’q degan g’oyani isbotlashga intiladilar. 

Boshqa tarixiy maktab vakillari esa Isoning tarixiy shaxs ekanligini isbotlashga 

harakat qiladilar. Bunda asosiy dalil sifatida yevangeliyalarda nomlari qayd qilingan 

personajlar: Ioan Cho’qintiruvchi, havariy Pavel, Rim noibi Pontiy Pilat kabilarning 

tarixiy shaxs ekanligi qayd etiladi. Bu maktab vakillari yana bir ishonarli dalil sifatida 

yahudiy tarixchisi Iosif Flaviyning so’zlarini keltirishadi: “O’sha davrlarda Iso ismli dono 

bir kishi yashagan. Uning turmush tarzi maqtovga sazovor edi, o’zining yaxshiliklari bilan 

dong taratgan. Ko’p yahudiylar va boshqa xalq vakillari unga shogird tutundilar. Pilat uni 

o’limga xukm qilgan. Lekin ular ustozidan yuz o’girmadilar. Ularning   ta’kidlashicha, Iso 

o’limidan keyingi uchinchi kun qayta tirilib kelgan. Demak, u messiya bo’lgan”.

20

  

Albatta, bu dalillar uning tarixiy shaxs ekanligini isbot qilish uchun yetarli emas va 

bunga yanada asosli dalillar talab etiladi.  

1946-1947 yillarda O’lik dengiz qirg’og’ida joylashgan Qumron g’oridan arxeologlar 

tomonidan qadimgi Urama bitiklarning topilishi ushbu masalaga oydinlik kiritgan. 

Qo’lyozmalarning milodiy 1 asr o’rtalarida Falastinda faoliyat ko’rsatgan iudaizmning 

                                           

20

 История древнего мира. Под. ред. Дьяконова И.М. М., 1983,  Т. 3. -  С. 117. 

---

 

41

essinlar mazhabiga tegishli ekanligi aniqlangan. Essinlar e’tikodi, diniy marosimlari va 

turmush tarzi bilan xristianlikka yaqin turgan. 

Qumron qo’lyozmalari asosan injilning lavhalari, jamoaning nizomi va duolardan 

iborat bo’lgan. Qo’lyozmalarda «yer yuzida adolat o’rnatadigan ustoz», yangi diniy 

mazhabga asos solgan, iudaizm aqidalarini tanqid qilib, xristianlik ta’limotiga 

o’xshash g’oyalarni targ’ib qilgan tarixiy shaxs yashaganligi to’g’risida ma’lumotlar 

mavjud. 

Dinshunoslik xristianlikiing vujudga kelishi muammosini o’rganar ekan, Isoning 

hayoti va faoliyati haqida bahs yurituvchi bu ikki maktabdan birining qarashlari to’g’ri 

ekanligini isbotlashga harakat kilmaydi. Ayni paytda, masalaga ilmiy yondashuv