Microsoft Word jahon dinlari услубий doc

milodiy 1 asrda Falastinda iudaizmning mazhablaridan biriga asos solgan va uning 

iudaizmdan farq kiladigan diniy ta’limotning shakllanishiga sabab bo’lgan shaxs 

yashaganligini inkor etmaydi. 

Тalabalarning diqqatini  iudaizmning mazhablaridan biri sifatida vujudga kelgan 

xristianlik uzoq davom etgan izlanishlar jarayonida mustaqil diniy ta’limotga 

aylanganligiga qaratishimiz kerak. Iso Masih iudaizmda mavjud kamchiliklarni tanqid 

qilap ekan, yangi dinga asos solishni maqsad qilib qo’ymagan. U iudaizmdagi 

jaholat, butparastlikni kuchaytiruvchi jihatlarni o’zgartirishga, haddan ortiq 

marosimchilikka chek qo’yishga va shu yul bilan uni takomillashtirishga harakat 

qilgan. Yahudiy kohinlari Isoning takliflarini ral etganlar va Isoni kuch ishlatib o’z 

g’oyalaridan voz kechishga majbur qilmoqchi bo’lganlar. Lekin bunday harakatlar 

zoye ketgan va kurashuvchi taraflar o’rtasidagi ixtiloflar tobora kengayib borgan. Iso 

iudaizmdan tobora yiroqlashgan va uning g’oyalari yangi diniy ta’limotga asos 

qilib olingan. 

Manbalarda qayd qilinishiga ko’ra, Iso dastlab diniy qarashlarini Falastinning 

Kapernaum shahri atrofida joylashgan qirliklarda targ’ib qilishdan boshlagan 

(«Nagornaya propoved»). Isoning havariylarga qarata so’zlagan nutqlarida iudaizmga 

zid g’oyalar aniq namoyon bo’ladi. Ularda Iso o’zining qarashlarini «Eski Ahd»da 

yozilgan g’oyalar bilan munozara usulida bayon qilgan. Aytilganki, «zino qilma», 

men aytamanki, kimda-kim ojizalarga shahvoniy niyatda qarasa, u bilan qalbida zinoga 

yo’l qo’yadi. Aytilganki, «jonga-jon, qonga-qon», men aytamanki, «kimki sizning chap 

yuzingizga bir shapaloq ursa, siz unga o’ng yuzingizni tuting», «zulmga zulm bilan 

javob bermang», «dushmanlaringizga mehr-muhabbat bilan munosabatda bo’ling va 

hokazo.

21

 

Shunday qilib, Iso ta’limoti vujudga kelgan vaqtdan boshlab, iudaizm qadriyatlari 

qabul qilinmagan. Хudoning mohiyati muhabbat ekanligi va odamlarga yomonlik 

qilmasligi, uning oldida odamlarning tengligi, insonga mehr-muhab6at ko’rsatish 

va ulug’lash, ahloqiy qadriyatlarning ahamiyati kabi g’oyalar yangi dinning turli 

xalqlar orasida keng yoyilishiga sabab bo’lgan. 

2. Тalabalarga xristianlik ta’limotining shakllanishida ilohiyot sohasidagi 

izlanishlar bilan birga ijtimoiy fikr, o’sha davrdagi falsafiy ta’limotlar va 

                                           

21

 Свенцицкая И.С. Раннее христианство: страницы истории. М., 1988. - С. 68-69. 

---

 

42

mutafakkirlarning g’oyalari ham muhim manba vazifasini o’taganligini ta’kidlab 

o’tish maqsadga muvoffiqdir. 

Rim davlatining inqirozi natijasida, odamlarning jaholat girdobiga botib qolgan 

jamiyatga va ertangi kunga ishonchi yo’qolgan. Rasmiy din odamlar orasida tabora o’z 

mavqeini yuqotib borgan. Odamlar orasida qismatga, taqdiri azalga ishonish keng 

yoyilgan. Ilohiy haloskor to’g’risidagi g’oya paydo bo’lgan. Qismatga, taqdiri azalga 

ishonish o’sha davrdagi falsafiy maktablar ta’limotida va mutafakkirlarning qarashlarida 

ham dolzarb mavzuga aylangan. 

Milodiy I asrda Qadimgi Rimda keng yoyilgan stoiklar (grekcha stoa — bino oldidagi 

ustunli uzun ayvon degan ma’noni anglatadi, maktab asoschisi Zenon yashagai Afina 

shahri ibodatxonasi tarhidan olingan atama) falsafiy maktabning ta’limoti diqqatga 

sazovordir. Stoiklar talqinida dunyo bir butun, yaxlit voqelik bo’lib, undagi voqea va 

hodisalar umumiy tartibga bo’ysunadi. Dunyoning birligi uni vujudga keltirgan va 

boshqarib turadigan ilohiy Logos (xudo) faoliyatining natijasidir. Ilohiy Logos 

borliqdagi jarayonlarni boshqarish bilan birga uning, shu jumladan odamlarning ham 

taqdirini oldindan belgilaydi. 

Stoiklarning taqdiri azal to’g’risidagi ta’limoti Senekaning qarashlarida ham 

mukammal bayon qilingan. Uning fikriga ko’ra, borliq moddiy va ruhiy dunyolarga 

bo’linadi. Moddiy dunyo ruhiy dunyoga bo’ysunadi va mustaqil faoliyatga qodir emas. 

Undagi tartib va mukammallik olamiy aql, yani xudo faoliyatining mahsulidir. Хudo 

barcha narsa va voqealarning sababchisi, taqdirni belgilovchi oliy borliqdir. Тabiat 

voqeliklarida ruh mavjud. Voqeliklarda mujassamlangan ruh xudo ruhining bir 

zarrasini tashkil etadi. Тirik mavjudotlarda joylashgan pyhlap o’z 

QOBIG

’

INI 

tark etib, 

«ozodlikka chiqishga» va mutlaq ruhga qo’shilishga intiladi. Diniy rivoyatlardan 

ma’lumki, ruhning tanani tark etishi «tabiiy» hodisadir, shunday ekan, odamlar hayotga va 

o’limga bir xilda munosabatda bo’lishlari kerak. 

Har bir odamda ilohiy ruhning bir zarrasi mavjudligi, ularning ruhan tengligini 

bildiradi. Ular o’rtasidagi tengsizlik jamiyatga xos voqelikdir. Qul pok vijdoli, 

insonparvarligi, do’stlarga sadoqati, jasurligi kabi ma’naviy fazilatlari bilan xo’jayinidan 

ustun turishi mumkin. Qullik kishining jismoniy holatidir. 

Seneka borliqni ilohiy dunyo va odamlar dunyosiga bo’ladi. Ular bir-birlari bilan 

bog’likdir. Ikki dunyo o’rtasidagi aloqachi vazifasini avliyosifat kishilar jamoasi 

bajaradi. Jamoa a’zolarining diniy va dunyoviy hokimiyatga itoatkorligi, zulmga 

qarshilik ko’rsatmasligi, jismiylikdan ruhiy yetuklikni ustun qo’yuvchi, stoiklar 

ta’limotini yaxshi biladigan va ularga so’zsiz amal qiladigan kishilar orasidan tanlab 

olinishi tavsiya etiladi. Seneka targ’ib qilgan kishilardagi fazilatlar xristianlikning 

ma’naviy qadriyatlariga mos keladi. 

Seneka davlatlarni ikki turga bo’lali: 

1.  xudo va odamlarning hamkorligiga asoslanuvchi, hududi yerning muayyan bir 

bo’lagi bilan cheklanmaydigan katta davlat; 

2.  hududi makonda cheklangan kichik davlat. Odamlar ikkala davlatga ham 

xizmat qilishlari mumkin, lekin bu dunyoda xalqlarni birlashtiruvchi ilohiy 

davlatni tanlagan odam yutkazmaydi. 

---

 

43

 

Shu tariqa kishilar ongiga kosmopolitizm (grekcha kosmopolites - yer shari 

fuqarosi degan ma’noni anglatali) singdiriladi. Bu ta’limot oxiratda yer yuzidagi barcha 

odamlarni birlashtiruvchi ilohiy podsholikni qurish g’oyasiga asoslanadi. 

Seneka ta’limotidagi moddiy dunyo lazzatlarining o’tkinchiligi, odamlarga hamdardlik, 

kamtarona yashash, o’zini xudoga baxshida etish kabi g’oyalar xristianlik ta’limotida 

yanada rivojlantirilgan. 

Хristianlik ta’limotining shakllanishida Aleksandriyalik Filon (miloddan avvalgi 20 

- milodiy 54 yillar) qarashlari alohida ahamiyatga ega. Filon diniy qarashlarda 

ustuvorlik qilib kelgan xudoni «mavhum, shaxsi nomalum ibtido» deb ta’riflashga 

keskin qarish chirqan. Uning fikricha, agar xudo mutlaq ibtido bo’lsa,  shaxsiyatsiz 

mavjud bo’la olmaydi, chunki  uning shaxsiyati bo’lmasa, undan oldin yana nimadir 

bo’lishi kerak. Хudo nafaqat qiyofaga ega, balki ezgulik, go’zallik va donolik 

timsolidir. 

Borliq xudo irodasi va faoliyatining mahsulidir. Dunyo ko’rinmas (ilohiy) va 

ko’rinadigan (moddiy) qismlarga bo’linadi. Хudo moddiy dunyodan tashqarida 

mavjuddir. Moddiy dunyodagi barcha narsa va hodisalar, jumladan odamlarni ham xudo 

yaratgan. Ular xudo faoliyatining mahsulidir. Хudo odamlarning bilishi va unga 

ergashishi zarurligini bildirish uchun o’z o’g’lini yer yuziga vakil qilib yuborgan. 

Filon odamlarga xos bo’lgan illatlar - maishiy buzuqlik, o’zgalarga befarqlik, 

mehrsizlik, mansabparastlik, boylikka hirs qo’yish kabilarni qoralagan, odamlarning 

xudo oldida tengligini e’tirof etgan. Uning ijtimoiy qarashlari xristianlik ta’limotining 

shakllanishida juda katta ahamiyatga ega bo’lgan. 

II-III asrda xristianlik tarixida apologetika yoki apologetlar davri vujudga keladi. 

Apologetika so’zining lug’aviy ma’nosi himoya qiluvchi demakdir, ya’ni xristian dini 

aqidalarini turli xujumlardan himoya qilishdir. Apologetlar davlatning xristianlik dini 

bilan murosa qilishiga erishmoqchi bo’lganlar. 

Хristianlik ta’limotining ilohiy manbalari muqaddas bitiklar va muqaddas 

rivoyatlarga bo’lib o’rganiladi. Diniy rivoyatlarga ko’ra, xudo muqaddas bitiklar 

(yozuvlar)ni odamlarga ularning ijtimoiy-madaniy jihatdan tayyorligi darajasiga qarab, 

uzoq vaqt davomida vahiy qilgan.