Microsoft Word islom hazorasi ziyouz com doc

www.ziyouz.com
kutubxonasi 
62
Ahmad al-Farg‘oniyning asosiy falakshunoslik asari “Samoviy harakatlar va umumiy 
ilmi nujum kitobi” XII asrda boshqa Ovro‘pa tillariga tarjima qilinib, “Alfraganus” degan 
lotincha nom bilan g‘arb universitetlarida bir necha asr mobaynida astronomiyadan 
asosiy darslik sifatida o‘qitilgan. Yana bir olim Abu Nasr Forobiy g‘arbda “Sharq Arastusi” 
nomi bilan mashhur bo‘lgan va uni Arastu (Aristotel)dan keyingi “Ikkinchi muallim” deb 
atashgan. 
O’rta asr Islom hazorasining ulug‘ namoyondasi, mashhur o‘zbek qomusiy olimi Abu 
Rayhon Beruniyning ilm-fan sohasidagi xizmatlarini sanab tugatish qiyin. Bejizga o‘zbek 
shoiri “Kolumbda bor alamim manim” deb yozmagan, Beruniy Xristofor Kolumbdan 
ancha avval ummon ortida noma’lum qit’a borligini aytgan. Alloma Galileydan 600 yil 
avval Yerning aylanishini isbotlab va izohlab bergan, birinchi globusni yasagan, Yer bilan 
Oy orasidagi masofani o‘lchagan. Kosinuslar teoremasini ham frantsuz allomasi Ventdan 
besh yuz yil avval u kashf etgan. Uning “Geodeziya”, “Hindiston” “Ma’danshunoslik”, 
“Saydona” asarlari o‘sha vaqtlardayoq Sharqu g‘arbda mashhur bo‘lgan. Akademik V. 
Rozen: “Sharq va g‘arbning qadimgi va o‘rta asrdagi butun ilmiy adabiyoti orasida 
“Hindiston”ga teng keladigan asar yo‘q”, deb yozgan bo‘lsa, o‘sha asr olimlaridan 
O’qutning qayd etishicha, “Beruniyning “Ma’sud qonuni” asari matematika va 
falakshunoslik bo‘yicha ungacha yozilgan hamma kitoblar izini o‘chirib yuborgan”. 
Darvoqe, Beruniy sanskrit, fors, arab, ivrit, yunon kabi tillarni mukammal bilgan. 
Musulmon olamining buyuk allomalaridan Abu Yusuf O’qub ibn Ishoh al-Kindiy (801-
873)ning nomi tarixning eng yorqin sahifalaridan o‘rin olgan. U Eynshteyndan bir necha 
asr ilgari borliq va undagi fizik hodisalarning nisbiyligi g‘oyasini ilgari surgan. U optika 
sohasida birinchilardan bo‘lib asar yozgan va uning lotincha tarjimasi “La Aspectus” nomi 
bilan g‘arbda bu sohaning rivojiga ulkan hissa qo‘shgan. Uning sonlar nazariyasiga doir 
sakkizta, proporsiya va vaqt o‘lchoviga doir uchta, jami o‘n bitta asari zamonaviy 
arifmetikaga asos bo‘lgan, u geometriyaning asoschisi sifatida yettita asar yozgan. Al-
Kindiy psixo-fiziologiyaning asoschisi hamdir, g‘arbda shu sohaning ilk olimlari, deb, 
e’tirof etilgan Veber va Fexnerdan bir necha asr oldin ana shu fanning ilmiy asoslarini 
ishlab chiqqan. Uning ma’danshunoslik va geologiyaga doir asarlari ham bor. Al-
Kindiyning xushbo‘y dorilar va kosmetikaga oid bir asarini Karl Garbers nemischaga 
tarjima qilib chop ettirgan. Allomaning ilmning turli sohalarini qamragan jami 270 asari 
ma’lum. g‘arb olimlaridan Jerar de Kremano, Rojer Bekon, Viteldo va yahudiy Ishoqal-
Isroiliy uni ustozlari deb bilishgan. 
Dastlabki falakshunos va matematiklardan Abul Vafo nomi bilan mashhur Muhammad 
ibn Yahyo al-Bo‘zjoniyning (940-998) xizmatlari ham tahsinga loyiq. U trigonometriya 
faniga tangens, kotangens, sekans, kosekans istilohlarini olib kirgan, ta’rif, teorema, 
formula kabi tushunchalarni qo‘llagan. Uning kashfiyotlarini Ovro‘pa yuz yillar kutishga 
majbur bo‘ldi. U Ovro‘pada Batlamiusning Oy nazariyasi ustida birinchi marta tadqiqot 
olib borgan Tujho Braxadan (1546-1601) naq 600 yil oldin Batlamius nazariyasini 
tanqidiy o‘rganib chiqib, uning nuqsonlarini bayon qilib bergandi. 
960-1039 yillarda yashab o‘tgan yana bir musulmon olimi Qutbiddin Ibnul Haysam 
fizika sohasidagi ulkan kashfiyotlari bilan dunyoga tanilgan. Uning optika haqidagi bir 
qancha ilmiy asarlarini jamlagan “Kitobul-manozir” (Tasvirlar kitobi) kitobi 1270 yildayoq 
lotinchaga o‘girilgan, keyinchalik Olmoniya, Portugaliya, Fransada chop etildi hamda 
Kopernik va Nyutonning optikaga oid asarlariga manba bo‘ldi. Olimning lotincha nomi 

---

Islom hazorasi. Ahmad Muhammad