Microsoft Word islom hazorasi ziyouz com doc

www.ziyouz.com
kutubxonasi 
8
fikrlarida, o‘ylarida, mol va badanlaridagi din kishilarining hukmronliklariga itoat 
zanjirlarida bandi edilar! Tabiiyki, Islomning Sharq va g‘arbdagi futuhotlari qo‘shni 
millatlarning hamma narsadan oldin aqida asoslarida ta’sirlanishlariga olib keldi.
Bu ta’sir amalda ro‘y berib, yettinchi milodiy asrda g‘arbliklar orasida suratlarga ibodat 
qilishni inkor etuvchilar paydo bo‘ldi. Bundan keyin esa Alloh va bandalari o‘rtasidagi 
vositachilikni inkor etadiganlar yuzaga chiqdi. Ular «Muqaddas kitoblar»ni tushunishda 
din kishilarining hukmronligi va nazoratidan chiqishga, ya’ni mustaqillikka da’vat 
qilardilar. Ko‘pgina tadqiqotchilar Lyuter o‘zining islohiy harakatida musulmon 
faylasuflari va ulamolarining din, aqida va vahiy to‘g‘risidagi fikrlaridan ta’sirlanganini 
ta’kidlashadi. Ovro‘pa universitetlari haligacha o‘sha zamonlarda lotinchaga tarjima 
qilingan musulmon faylasuflarining kitoblariga tayanishadi. Fransa inqilobida e’lon 
etilgan din va davlat o‘rtasini ajratish harakatini Ovro‘pada uch va undan ko‘proq asr 
hukm surgan kuchli fikriy harakatlar mevasi, deya ta’kidlash mumkin. Salb va Andalus 
urushlari orqali bu harakatlarning kuchayishida Islom hazorasining ham xizmati bor. 
Ikkinchisi – falsafa va tib, riyoziyot, kimyo, jug‘rofiya va falakshunoslik kabi ilmlar 
maydonida. Ovro‘pa Islom olim va faylasuflarining ovozidan uyg‘ondi. Ular bu ilmlarni 
Ishbiliyya (Sevilya), Qurtuba (Kordova), o‘arnota (Granada) va boshqa shaharlardagi 
masjidlarda o‘rgatdilar. g‘arbning ilk yo‘lboshchilari madrasalarimizga qattiq qiziqish va 
qizg‘in muhabbat bilan qarardilar. Bu madrasalarda eshitilgan ilmlar shu darajadagi 
erkinlik muhitida bo‘lardiki, bunday holatni ular o‘z mamlakatlarida aslo ko‘rmasdilar. 
Ulamolarimiz o‘z ilmiy davralarida, muallafotlarida yerning aylanishi, uning yumaloqligi, 
falak va samoviy jismlarning harakatlanishi haqida so‘zlab turgan bir vaqtda 
ovro‘paliklarning aqllari ana shu haqiqatlarning barchasi to‘g‘risida xurofot va 
vahimalarga limmo-lim to‘lgandi. 
Shu tufayli g‘arbliklarda arabchadan lotinchaga tarjima qilish harakati boshlandi. Islom 
ulamolarining kitoblari g‘arb universitetlarida o‘qitila boshlandi. Ibn Sinoning tib 
to‘g‘risidagi «Al-qonun» kitobi o‘n ikkinchi asrda tarjima etilgandi. Shuningdek, Ar-
Roziyning «Al-hoviy» kitobi ham o‘n uchinchi asr nihoyasida lotinchaga o‘girildi. Bu ikki 
kitob Ovro‘pa universitetlarida tibbiyot darslarining asosi sifatida o‘n oltinchi asrgacha 
o‘qitib kelindi.
Ammo falsafa kitoblari bundan ham uzoq o‘rganildi. g‘arb yunon falsafasini faqatgina 
islomiy muallafot va tarjimalardan tanidi. Shu bois ko‘pchilik insofli g‘arbliklar o‘rta 
asrlarda, olti yuz yildan kam bo‘lmagan muddat mobaynida musulmonlar Ovro‘paning 
ustozi bo‘lganini e’tirof etishadi. Alloma Gustav Lubon aytadi: 
«Arab kitoblarining 
tarjimasi, xususan, ilmiy kitoblar, o‘qitish uchun yagona manba bo‘lib, qariyb besh yoki 
olti asr xizmat qildi. Aytishimiz mumkinki, tib ilmi kabi ba’zi ilmlarda musulmonlarning 
ta’siri bugungi kunimizga yetib keldi. Darhaqiqat, Ibn Sinoning kitoblari Monbiliyada 
o‘tgan asrning oxirlarida tarjima qilindi»
. Bu olim yana deydi: 
«Rojer Bekon, Leonard 
Albezi, Arno Alfifufi, Remon Lol, San Toma, Katta Albert va boshqalar faqat musulmon 
olimlarining kitoblariga ishonganlar»
. Mse Renon deydi: 
«Albatta, katta Albert Ibn 
Sinoga, San Toma esa o‘z falsafasida Ibn Rushdga qarzdor»
. Sharqshunos alloma Sediyo 
aytadi: 
«O’rta asr hazorasi bayrog‘ini musulmonlarning o‘zlari ko‘tarib, shimol 
qabilalarining Ovro‘pani titratgan varvarligini mag‘lub etdi. Ular «barhayot yunon 
falsafasining manbalari» bo‘lib qoldilar. Ular o‘zlari erishgan ma’rifat xazinalari oldida 
to‘xtab qolmadilar, balki uni kengaytirdilar, tabiatni o‘rganish uchun yangi eshiklar 

---

Islom hazorasi. Ahmad Muhammad