Microsoft Word Foydali qazilma end doc

8-§. Pegmatit konlar 
 
Magmatik jarayonning oxirgi bosqichlarida uchuvchi kompo-
nentlarga boy bo‘lgan qoldiq qotishmalarning shakllanishidan hosil 
bo‘ladigan birikmalar pegmatit  tog‘ jinsi deb yuritiladi. Pegmatitlar-
dan nodir metallar – berilliy, litiy, niobiy, tantal, sirkoniy, qalay; siy-
rak elementlar – rubidiy, seziy, gafniydan tortib, qimmatbaho toshlar – 
zumrad, sapfir, berill, topaz va noma’dan xomashyolar – muskovit, 
dala shpati, kvars, korund kabilar qazib olinadi. 
Ko‘pchilik pegmatitlar yuqori harorat, (A.Ye.Fersman bo‘yicha 
700–400 °C intervalda), bir necha ming atmosfera bosim ostida va 
sezilarli chuqurliklarda (A.Ginzburg bo‘yicha 2–7 km) bo‘lib o‘tadi-
gan magmatik jarayonning mahsulidir. Pegmatitlar intruziv jinslar 
bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, ulardan o‘lchamlarining kichik-
ligi, shakllarining tomirsimon va uyasimonligi, ichki tuzilishi, tog‘ 
jinsi hosil qiluvchi minerallarning kattaligi, uchuvchan birikmali mi-
nerallarning bo‘lishligi bilan ajraladi. Tabiatda eng ko‘p tarqalgan 
pegmatitlar nordon magmatik jinslar bilan bog‘liq bo‘lib granit peg-
matitlari deb nom olgan. Ishqoriy, asosli va o‘ta asosli jins pegmatit-
lari esa kamdan kam uchraydi. 
Pegmatit konlariga xos bo‘lgan asosiy xususiyatlardan eng mu-
himlari pegmatit tanalarining shakllari va bu tanalarning zonal (ya’ni 
aylanasiga zona hosil qilish) tuzilishdir. Pegmatit tanalar uchun asosan 
tomirsimon va plitasimon shakllar xos bo‘ladi va bu tanalar ichida 
bo‘shliqlar bo‘lib, ular qimmatbaho toshlarning yirik kristallari bilan 
to‘lgan bo‘ladi. Pegmatitlarning tuzilishi (ya’ni strukturasi) yozuvli va 
yirik kristalli bo‘lishi bilan ajralib turadi. Bundan tashqari pegmatitlar 

---

 
23
uchun kvars, slyudalar, dala shpati, spodumen kabi minerallarning 
gigant kristallari xosdir.  
Yuqorida keltirilgan pegmatitlarning o‘ziga xos bo‘lgan xusu-
siyatlarini dalada o‘rganish slyudalar dala shpati, qimmatbaho toshlar 
va kamyob elementlarning (Zr, Nb, Na, Gf) konlarini izlab topishda 
geologik belgi bo‘lib hisoblanadi.