Microsoft Word doc

UZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA URTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI
Berdak nomidagi KORAKALPOK DAVLAT UNIVERSITETI
Matmuratov M.
EKOTURIZM
MARUZALAR MATNI
Farg’ona - 2021

EKOTURIZM 1
1.Kishilar faoliyati tomonidan nisbatan tegilmagan yoki antropogen uzgarmagan, ya’ni tabiiy xossa va xususiyatlarini yukotib kuymagan: 12
2.Kishilar faoliyati (antropogen) yoki tabiiy jarayon va ^odisalar (ofatlar) natijasida uzgargan yoki yaratilgan: 12
1.3.Ekoturlarning tasniflanishi (klassifikasiyasi) 14
1.4.Ekoturizmning rivojlanish tarixi 21
III.XXI asr - global misyosda ekoturizmning rivojlanish davri. 25
Nazorat savollari 27
1.6.Ekoturizmning yunaltiruvchi koidalari (prinsiplari) 32
Nazorat savollari 36
1.7.Ekoturistik xavfsizlik 36
Nazorat savollari 39
1.8.Turizmda ekoturizmning tutgan urni 40
1.9.Uzbekistonning ekoturistik imkoniyatlari 42
1.10.Ekoturizm buyicha dunyo tajribasi 50
5-rasm. Dunyo buyicha sayyoplarning kupayishi, mln. kishi 51
Nazorat savollari 58
1.10.Ekoturizmning kelajak isti^bollari 59
II. A M A L I I S I S M 62
2.1.Ekoturistik marshrutlar tushunchasi va mazmuni 62
2.2.Ekotur talablari va tavsiyalari 77
2.3.Uzbekistondagi ekoturistik tashkilotlar va ekoturlar 78

SUZ BOShI

Dunyo xujaligi tarkibida eng jadal sur’atlarda rivojlanib borayotgan iktisodiyot soxalaridan biri turizmdir. Butunjaxon turizm tashkilotining ma’lumotiga kura 2004 yilda turistik okimning xarakati 760 mln.kishini tashkil etgan. 2003 yilga nisbatan usish sur’ati 10 foizga oshgan. Zamonamizda turizm okimi, XX asrdan farkli ravishda nafakat rivojlangan mamlakatlardan rivojlanganlariga, balki rivojlanayotgan mamlakatlarga tomon xam uzgarmokda. Bu urinda turistik bozorning deyarli yarmini kamrab olgan Osiyo-Tinch okeani mintakalari, Yakin va Urta shark mamlakatlari yetakchilik kilmokda. Rivojlanib borayotgan mamlakatlarning turizm industriyasi asosan tabiiy yoki ekologik turizm xisobiga amalga oshirilmokda.
Jaxon xamjamiyati tomonidan umume’tirof etilyotgan masalalaridan biri maxalliy, milliy, regional va global mikyosda barkaror rivojlanishga erishishdir. Barkaror rivojlanish esa ekologik muammolarning ijtimoiy va iktisodiy muammolar bilan yagona tizimda turishi, ularni kishilik jamiyati faoliyatining barcha jabxalari orkali xal etish mumkin ekanligini kursatadi. "Uzbekistonning dam olish va salomatlikni tiklash imkoniyatlari,- degan edi Prezident Islom Karimov uzining, - sayoxat marshrutlarining xilma-xil turlarini tashkil etishga va sayoxatchilarni butun yil davomida kabul kilishga. sharoit yaratadi"¹. 2006 yil 17 aprelda "Uzbekiston Respublikasi 2006-2010 yillrada xizmat kursatish va servis soxasini rivojlantirishni jadallashtirish chora-tadbirlari tuFrisida" Prizidentimizning karori kabul kilindi. 2007 yil 25 aprelda esa Islom Karimovning Singapurga kiladigan davlat tashrifidan avval uning "Today" gazetasiga bergan intervyusida "Guzal geografik va tabiiy sharoitlar respublika xududida ekologik turizmni rivojlantirish uchun FOyat kulaydir...." deb bejiz aytmaganlar.
Turizm, ayniksa ekologik turizm(ekoturizm)ning axamiyati bekiyos ekanligi amalda isbotlangan.Turizm industriyasi uziga katta sarmoya va resurlarni mujassamlashtirishi bilan bir katorda davlat va jamiyat uchun zarur bulgan ma’rifiy-ma’naviy funksiyalarni bajaruvchi iktisodiyot tarmoFidir. Ekoturizm orkali chet ellik mexmonlar Uzbekiston degan yurt xamda uning boy va betakror tabiati xakidagi tasavvurga ega bulsalar, fukarolar esa uz Vatani bilan yakindan tanishadilar. Turizm orkali ularda ona yurtiga nisbatan milliy iftixor xamda Furur tuYFusini shakllantirish imkkoniyati tuFiladi. Ushbu ijobiy funksiyalarni yuzaga keltirish uchun ilmiy asoslangan ekoturistik ta’lim va tarbiyani yulga kuyish asosiy vazifalardan biridir.
Mazkur kullanmada yangi fan soxasi, ta’lim yunalishi xamda iktisodiyot tarmoFi. Ekoturizmning nazariy va amaliy asoslariga oid mavzularga aloxida tuxtalib utildi. Unda ekoturizm obyekti, predmeti, tushunchasi, metodologiyasi, metodik tomonlari, tarakkiyot jabxalari, amaliy axamiyati, ekoturistik marshrutlar kabi ma’ruza mavzulari, seminar mashFulotlar rejasi, amaliy va mustakil ishlarini yagona bir tartibda va ketma-ketlikda kurib chikilgan.

1. 
   Ekoturizm - mustakil fan soxasi
   

Zamonamizda kompyuter, informatika, xukuk, konun, davlat kabi tushunchalar katorida eng kup ishlatiladigan suzlardan biri ekologiyadir. Ekologiya uzi nima? An’anaviy izoxlarga kura, Ekologiya - uzaro organizmlar va ularning yashash muxiti bilan buladigan munosabatlari xakidagi fandir. Bu ma’no uning grekcha atamasidan kelib chikkan tarzda ifoda etilgan, «oikos^-uy, yashash joyi, yashash muxiti, «logos^-ta’limot degan tushunchani anglatadi. Ekologiyani birinchi bulib nemis tabiatshunos olimi Ernest Gekkel 1866 yilda «Organizmlarning umumiy morfologiyasi» degan kitobi orkali fanga olib kirdi. Uning ta’rifiga kura, «Ekologiya - tabiatni iktisodiy jixatdan tadkik kilish orkali xamma tirik organizmlarning organik va noorganik muxit unsurlari bilan birga, uning ta’sir doirasida turgan antagonistik va noantagonistik alokadorlikda bulgan usimlik va xayvonot dunyosi urtasidagi munosabatlarni ochib berish». U ingliz olimi Charlz Darvinning tirik or­ganizmlarning evolyusion rivojlanishi tuFrisidagi ta’limotini rivojlantirib, xar kanday tirik organizm atrof - tabiiy muxitga moslashib, uzining morfologik(ichki) va morfometrik(tashki) kursatkichlarini uzgartirib borishini, moslashmagani esa tabiiy tanlash asosida kirilib ketishini isbotlab berdi.
E. Gekkeldan sung ekologiya iborasiga turlicha ta’riflar berildi, lekin uning birlamchi tushunchasi umumiy tarzda saklanib koldi. Turli fikrlarni umumlashtirgan xolda ekologiyani noevolyusion tarzda rivojlanuvchi tabiat tizimidagi tirik organizmlar va ularning atrof-mu^it bilan buladigan munosabatlariga doir sonuniyatlarni tadsis siluvchi fan tarmoFi, ularga oid bilimlarni beruvchi ta’lim
yunalishi, ularni optimallashtiruvchi xalk xujaligi soxasi, deyish
1
mumkin.
Ekologiya XIX asrning ikkinchi yarmida biologiya fanlari tizimiga kirgan edi. Chunki u tirik organizmlar xakidagi fan tarikasida birinchi bulib biologlar tomonidan taklif etilgan. Lekin zamonlar utib, fan va ta’limotlar rivojlangani sari ekologiya nafasat mustasil fan soxasi, balki fanlar tizimiga aylanib ketdi. X,ozirgi kunda, mutaxassislarning xisoblariga kura, 80dan ziyod ekologik fanlar mavjud bulib, ulardan biri ekologik turizmdir (1-rasm).
2002 yilda Yoxannesburg shaxrida bulib utgan Butunjaxon Sammitida kabul kilingan muxim xalkaro xujjatlardan biri «Barkaror rivojlanish Butujaxon Sammiti (BRBS) karorlarini bajarish rejasi»ning IV bulimi 24-26 moddalarida milliy davlat chegarasida va uning tashkarisida atrof- muxitni turizm orkali muxofaza kilish masalasi kutarildi. Undan tashkari "Xalkaro ekoturizm yili", "Xalkaro madaniy meros yili"ga baFishlangan yuzlab uchrashuv va anjumanlarda (2002 yil), Kvebek deklarasiyasi va Butunjaxon turizm tashkilotining «Global turizm etika kodeksi»da turizmning eng ommalashayotgan ekoturizmni raFbatlantirish zarurligi ta’kidlab utildi va tegishli karorlar kabul kilindi. Ekologik muammolarning yechimini topishning yana bir yangi jixati ekologik turizmni rivojlantirish orkali axolining ekologik onggi va madaniyatini kutarish. Guzal va betakror tabiiy atrof muxit insonlarning nafakat tomosha arenasi, balki yashash makoni ekanligini anglagan kishi atrof- muxitni muxofa kilish, tabiiy resurslardan extiyotkorona foydalanish, buzilganlarini kayta tiklash bugungi va kelajak avlodlar uchun kanchalik zarur ekanligini biladi va ongli ravishda unga sarf-xarajatlar kiladi.
Ekologik turizm nima uzi? U boshka turdagi turizm va servis(xizmat)dan nimasi bilan fark kiladi, degan urinli savollar tuFiladi. Turizm suzi fransuz tilida tourisme-sayoxat kilish, dam olish bilan bir katorda sport va umumtarbiyaviy yoki siyosiy-ma’rifiy vazifalarni bajarish degan ma’noni anglatadi ( Kratkiy slovar inostrannыx slov.-M.: «Izd.inostr.i nas.slovarey»,1958.- S.404).
Shunday kilib, tor ma’noda ekoturizm - kishilarni tirik organizmlar (jumladan, insonlar) yashaydigan mu^itga sayox^at silishlari. Keng ma’noda esa ekoturizm - shaxslarning doimiy yashash joylaridan dam olish, sport bilan shugullanish, soglomlashish, ma’rifiy-ma’naviy(umumtarbiyaviy) ishlarni amalga oshirish yoki boshsa massadlarni kuzlagan x;olda atrof tabiatga yoki muayyan tabiiy obyektlarga ekologik massadlardagi sayo^atlari.
Turli adabiyotlarda Ekoturizmni turlicha talkin kiladilar. Bizning dunyokarashimizga yakin bulgan Avstraliyaning Milliy ekoturizm Strategiyasida ekoturizm - tabiatga yunaltirilgan turizm, deb ifodalangan. Ekologik barkarorlik koidalaridan kelib chikkan tarzda u uz ichiga ekologik ta’lim va tarbiyani kamrab oladi.