Janubiy Osiyo xalqlari

Aim.uz

Janubiy Osiyo xalqlari
Reja:

1.Etnogenezi va etnik tarixi.

2.Tili va irki.

3.Xujaligi va ijtimoiy turmushi.

4.Moddiy va ma'naviy madaniyati.
Tayanch suzlar:
Axolining etnik tarkibi. Til oilalari. Antrpologik guruxlar. Tarixiy tarakkiyot xususiyatlari.

Tarixiy-etnografik guruxlar va xujalik madaniy tiplar. Plug va motiga dexkonchiligi. Kuchmanchi va yarim kuchmanchi chorvachilik. Tropik dexkonchilik va uzlashtiruvchi xujalik. Kasta tizimi. Oila. Ilk nikoxlar. Moddiy madaniyat.

Ma'naviy madaniyat. Islom va xinduizm. Jaynizm va boshka diniy mazxablar. Ibtidoiy dinlar. Folklor. Xalk san'ati.

ADABIYOTLAR:

1. Karimov I.A. «Tarixiy xotirasiz kеlajak yo`q» T., Sharq. 1998.

2.Jabborov I.M. Jahon etnologiyasi asoslari.T., 2005

3.Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001.

4.Jabborov I.M. Etnografiya asoslari. T.,1981.

5. Jabborov I.M. Etnografiya va jahonning etnik qiyofasi. T., 1982.

6. Guru P. Aziya. M. 1958

7. Markov G.Е. Kochеvniki Azii. M.1976.

8. Shpajnikov G.A. Rеligii stran Yugo-Vostochnoy Azii.M. 1980.

9. Bruk S.I. Nasеlеniе mira.M.,1981

10. Maliе narodi Yujnoy Azii. M., 1979.

11. Etnichеskiе protsеssi v stranax Yujnoy Azii. M., 1976

12. O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «O`zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi milliy nashriyoti 2001-2006. 1-11 jildlar.

13. Jahon mamlakatlari. Qisqa ma'lumotnoma. T., Sharq. 2006.

.
Janubiy Osiyo tabiiy-geografik va tarixiy-etnografik jixatdan ancha murakkab va xilmaqxildir. Xozirgi davrda 4,5 mln km2 xududda 860 mln.dan ortik axoli yashaydi. Shulardan eng kupi Xindistonda, Pokistonda, Bangladeshda, Shri Lankada va Nepalda. Eng kam axoli Butanda va Maldiv Respublikasida joylashgan. Bengal bugozidagi Andaman va Nikobar orollari xam Janubiy osiyoga tegishli.

Antropologik jixatdan janubiy osiyoliklar asosan katta yevropoid irkiga oid bulib, uziga xos janubiy tarmokni tashkil kiladi.Ular uchun kora kungirok sochlar, kuy kuzlar, kirra burun, ancha chuzikchok yuzlik xarakterlidir. Bu yerda negroid va mongoloid irklari bilan aralash tiplarni, shimol va shimoli-sharkda mongoloid Janubiy Xindiston va Shri Lankada veddoid, dravid va xatto avstroloid-negritos tiplarini xam uchratish mumkin. Past buyli pigmey tipidagi andamanliklar jismoniy tuzilishi bilan ajralib turadi. Umuman, xozirgi etnoslarda veddoid belgilari sezilardli darajada.

Janubiy Osiyoning lingvistik tuzilishi nixoyatda murakkab, bu yerda eng kup tillar, yuzlab shevalar uchraydi. Keyingi klassifikastiyaga binoan Janubiy osiyoda 180 dan ortik til turkumi, fakat Xindistonning uzida esa ba'zi ma'lumotlarga kura 1652 til va shevalar mavjud. Shulardan eng asosiy Xindariy guruxi bulib, kup sonli etnoslardan xindistonliklar, bengalliklar, panjobliklar, bixarliklar, marotxilar, gujarotlar, rajastxonliklar, sindxilar, shri lankali singallar, nepalliklar va xokazo. Kolgan axoli bir necha million yoki yuz mingli dravid,tamil, mund,kam sonli monkxmer va tibet-birma tillarida suzlaydigan xalklar eroniy va dard til vakillaridir. Xozirgi davrda xinevropa tillaridan rasmiy tillar Xindiston Respublikasida xind tili, Pokistonda urdu, Bangladeshda bengali, Nepalda nepali, Shri Lankada singali, ayrim shtatlarda mustakil shevalar, eroniy tillaridan pushtu, balujiy, Kashmirda kupchilik axoli dard tilida suzlashadi, ingliz tili Xindiston Respublikasining ikkinchi rasmiy tilidir.

Tarixiy-madaniy tarakkiyot nuktai nazaridan Janubiy Osiyoda ancha rivojlanish darajasiga kutarilgan millatlar bilan birga xali ibtidoiy jamoa tuzumi darajasida turgan ayrim daydi kabilalarn7i xam uchratish mumkin. Uzok utmishda va ayniksa urta asrlarda yuksak madaniyat yaratgan yirik etnoslar bilan yonma-yon yashaytgan, ammo madaniy tarakkiyot yuliga chika olmagan ayrim kabilaviy guruxlar asta-sekin kup sonli kushni elatlar bilan aralashib uz tili va madaniyatini singdirib, yukori pogonadagi madaniyatni va uz etnosini kabul kilish yulida turibdi. Xozirgi Xindiston yarim oroli va Shri Lanka axolisining etnik kiyofasi asli turli-tuman elatlar orasida bulayotgan migrasiya, assimilyasiya va konsolidasiya, ya'ni mayda etnoslar bilan yirik millatlar yakinlashib aralashish jarayonida turibdi.

Mazkur jarayonni tugri tushuni uchun regionning etnik tarixini aniklab olish zarur. Keyingi yillarda utkazilgan arxeologik tadkikotlar shuni kursatdiki, Janubiy Osiyoda kadimiy madaniyat eramizdan avvalgi 111 ming yilliklarda paydo bulgan. Fanda yakin davrlargacha Xind xalklarining kadimgi madaniyati bulmagan, ularga sivilizasiyani xind-yevropa avlodlari garbdan olib kelgan, degan gayri ilmiy fikrlar tarkalgan eid. Moxendjodora va Xarappida kilingan ajoyib kashfiyotlar natijasida turt-besh ming yillar mukaddam yevropa kit'asida xali madaniyat bulmagan bir davrda bu yerga ariy kabilalari kelguncha ming yillar ilgari Xind va Panjob madaniyati yaratilganligi isbotlandi. Xarappi madaniyatini yaratganlarning etnik turmush sharoiti xali aniklanmagan bulsada, ular dravid tilida suzlashgan, deb faraz kilinadi.

Antropologik jixatdan paleolit va mezolit davrlarida yashagan ajdodlar avstroloid tpida bulgan. Janubiy osiyoda gominidlar topilmagan bulsa xam odam bir million yillar mukaddam yashaganligi aniklangan. Ular keng xududda daydi turmush tarzida ovchilik va terib-termachilik bilan xayot kechirganlar. 111-11 ming yilliklarda bu yerda munda va dravid tillardagi etnik guruxlar paydo buladi va yukorida tilga olingan yuksak madaniyatga asos soladilar. Dravid va munda kabilalarining maxalliy veddoidlar bilan aralashmasidan xozirgi janubiy xind dravidoid irkiy guruxi paydo buladi. Avstroloid va mongoloid irkiga oid munda kabilalarining maxalliy veddoidaxoli bilan assimilyasiya kilishi natijasida Markaziy Xindistonning munda xalklari shakllanadi.Eramizdan avvalgi 11 ming yillikning urtalarida bu yerga Urta Osiyo va Eron tomondan janubiy yevropoid (ariy) kabilalarining katta okimi bosib kiradi va maxalliy elatlar bilan aralashib ketadi. Uzok utmishdagi yukolib ketgan ajdodlarning xotirasi fakat ulik tillar yozuvi – vedda va sanskritda saklanib kolgan, xolos.

Shimoliy Xindiston xalklarining etnik tuzilishiga arab-mugul istilosi, ayniksa, XU1-X1X asrlarda xukmronlik kilgan Temuriylar va Boburiylar davrida ketma-ket kuchibkelgan xar xil etnos vakillari (forslar, toxariylar, tojiklar, turkiy xalklar) jiddiy uzgarishlar kiritgan edi. Shri Lanka orolida axoli eramizdan avvalgi 1 ming yillik urtalarida paydo bulgan. Ular xindariy tillarida suzlashadigan xozirgi singallar va tamillarning ajdodlaridir. Taxminan usha davrlarda kuchib kela boshlagan dravidlar maxalliy veddalar bilan aralashib ketib xozirgi etnoslarga asos solgan.

Janubiy osiyoga mustamlakachilar – portugallar, gollandlar, inglizlar XU-XU1 asrplardan boshlab kela boshlaydi. 200 yilloik mustamlakachilik maxalliy xalklarning etnik tuzilishiga ta'sir kilmagan bulsa-da,mustamlakachilar uz xukmronligini tula urnata bilgan,ma'muriyo-siyosiy jixatdan ancha uzgarishlar kiriogan, tub axolining ijtimoiy-iktisodiy va madaniy xayotida juda fojiali salbiy iz koldirgan edi.

Xar bir xalkning shakllanishi jarayonida uziga xos xususiyatlari buladi, ammo muayyan xududda va tabiiy-iklimli sharoitda uzok davr birga yashab kelgan turli xalk va elatlar kup asrlik iktisodiy va madaniy munosabatlar tufayli xujaligi va madaniyatiga umumiy belgilarini xam shakllantirib kelgan. Sharkiy Osiyo xalklarining kupchiligi kishlok xujaligi bilan band. Masalan, Xindistonda xaolining 70 foizi kishlok xujaligi bilan shugullanadi. 20 foizidan kamrogi esa sanoatda band. Pokistonning kishlok xujaligidla uz kuchi bilan ishlaydigan axolining 52 foizi, Shri Lankada 50 foizi, Nepalda esa 90 foizi, Bangladeshda 80 foizi band.

Janubiy osiyo xalklarining xujaliy faoliyati dastavval sun'iy sugorish dexkonchchiligiga asoslanadi. Ular uz yerlarini daryolardan arik va kanallarp orkali, maxsus kuduklar kazib, chigiriklar orkali sugoradilar. Dexkonchilik xujaliklari asosan daryo va dengiz soxillaridagi serunum tuprokli yerlardar, togli rayonlarning vodiylarida va tog etaklarida joylashgan. Ishlab chikarish kurollari ancha pimitiv bulib, oddiy yogochdan ishlangan temir tishli omoch, mola, ketmon va urokdan iborat. Asosiy kishlok xujalik ekinlari – bugdoy, tarik, arpa, sholi, makka, dukkakli va poliz, sabzavot va mevalar, kalampir va xar xil ziravor, yog, kunjut va texniklardir. Yirik plantasiya xujaliklarida choy, kofe, kauchuk, xar xil xurmo daraxtlari ekiladi. Yerga ishlov berishda xukiz va zebu xayvonlaridan foydalaniladi.

Xindistonda xosil yiliga ikki marta olinadi. Shuning uchun kishlok xujalik yili ikki mavsumga ajragan: iyun-oktabr oylari yozgi va oktabr-aprel kishki, xarif mavsumida asosan sholi, suli, makka va xokazo, rabi mavsumida esa bugdoy, arpa, dukkakli va yog ekinlari ekiladi.

Butun Janubiy osiyoda kadimdang xunarmandchilik nixoyatda rivojlangan. Ayniksa turli nozik matolar tukish, metall, yogoch va suyakdan badiiy buyumlar yasash, asl tosh va metallardan yaratilgan ajoyib bezaklar, turli xildagi va rang-barang nakshli, uymakorli maxsulotlari ishlab chikarish ancha usgan edi. Ammo kup yillar davom etgan ingliz mustamlakachiligi xunarmandchilikka xam katta putur yetkazdi.

Janubiy Osiyo xalklarining oila va ni kox munosabatlari diniy e'tikodiga karab fark kiladi. Musulmonlarning maishimy-oilaviy turmushi shariatga asoslangan, induistlarnikiga esa patriarxalchilikni yoklab kelgan kasta koidalariga tayanada. Nikox masalalari ota-onalar ixtiyorida bulgan. Yakin davrlargacha erta nikox tartiblari amalga oshirilgan. Kup xalklarda beva kolgan ayol eri yosh ulsa xam ikkinchi marta turmushga chikishga xakki yuk. Ayrim elatlarda ona urugi munosabatlarining koldiklari saklangan. Masalan, Janubiy Xindistondagi nayri xalkida meros ona tomonidan belgilanadi, ayollar erkaklar bilan teng xukukda.

Xindistonning asosiy dini xisoblangan induizm toifalarga bulinishni, ijtimoiy tengsizlikni mukaddaslashtiradi. Oliy darajadagi pogonani ruxoniy braxmanlar, xarbiy sarkardalar, amaldorlar va savdogarlar egallaydi. Eng kup kismini “sof” kasta dexkonlar bilan shaxarliklar tashkil kiladi. Eng pastki pogonani “nopok” kasbdagi kishilar – teri oshlaydigan ishchilar, kunchilar, etikduzlar (induis dinida xom teriga kul tegizish xarom xisoblangan), farroshlar, kir yuvuvchilar, murdashular, axlat tashuvchi va boshka iflos ishdagi mexnatkashlar egallaydi. Xindistonning yangi konstitusiyasi kabul kilinish arafasida “nopok” kastalarga oid kishilarning soni 50 mln.dan ortik bulgan. Islom dini kastachilik tafovutlarini inkor kilsa xam kasta tabakalari xind musulmonlari orasida kisman saklangan.

Xozirgacha kishloklarda uylar kasb va tabakalarga bulingan xolda kurilgan. Kishlok markazida jamoa kengashining uyi kad kutaradi, unda xar bir kasta uz xudolari va umumiy xudolar xaykalchalarini urnatib ibodat utkazadilar. Xar bir oila turur joy, omborxona va molxonadan iborat xovliga ega. Xovli uylarining turlari xar xil bulib, ular loydan, yogochdan, toshdan, tekis tomli oynasiz kilib kurilgan. Xovlida katta bog va gulzorlari mavjud. Ayniksa soxillarda kad kutargan shaxarlar kup kavatli chiroyli iolalar binolari bilan ajralib turadi. Shaxardagi uziga tuk oilalar ingliz tipidagi uylarda yashaydilar.

Janubiy Osiyo xalklarining kiyimlarini ikki turga bulish mumikn: tikilgan va urama. Erkaklarida dxoti deb atalgan beldan boglanib put orasidan utkazib uralgan ishtonga uxshash, ayollarda uzun matodan bel va oyoklarini berkitib turadigan uralgan kuylakka uxshash kiyimlar (sari) keng tarkalgan. Dxoti va sari ustidan kalta kamzul bilan kuylakcha, ayollar kofta, kushimcha yubka yoki sharovar kiyishadi. “Oliy” kasta vakillari va kupchilik shaxar axli odatda keng va uzun, dexkonlar esa kalta belbog shaklida dxoti kiyadilar. Bel va oyok uralgandan kolgan uzun matoning uchti bilan ayollar kukragini bekitib yuradilar. Ba'zan boshiga rumol kilib yopinib yuradilar. Erkaklar boshiga salla uraydi, ayollar rumol yopinadi va xar xil bezaklar takadi, atir-upalar bilan uziga pardoz beradi. Keng ommada jez va kumushdan, oltin va kimmatbaxo toshlardan ishlangan oyok va kullariga takiladigan bilaguzuklar, kishloklarda jez, shisha va suyakdan, xatto ayrim usimlik donalarini kuritib tizma, munchoklar va boshka turli bezaklar yasaladi.

Sharkiy osiyoliklarning taomlari xam tabakalanadi. Kupchilik axolining xar kungi taomi maxsulotlari, ayniksa non va xar xil dondan pishirilgan suyuk butka, atala yoki shurva, usimlik yoki ziravorlarda tayyorlangan loviya va sabzavotdan iborat. Katik, choy va kofe ichimlik xisoblanadi. Choyni asosan sut bilan shirchoy kilib ichiladi. Xindistonda gusht va mol yogi kam iste'mol kilinadi. Kup xalklarda erkak va ayollar aloxida-aloxida ovkatlanadi. Xindiylarda oshxona mukaddas xisoblanadi. Ovkatni kul bilan yeydilar, kozon-tovoklari asosan misdan, tuylarda ishlatiladigan sopol idishlar esa fakat bir marta ishlatilib, keyin tashlab yuboriladi.Don, suv va sut-katiklar uchun sopol idishlardan foydalaniladi.

Unni odatda kul tegirmonida, Ximalay etaklarida suv tegirmonida chikarilib, bugdoy, suli, makka, arpa, ba'zan guruch unidan, Shimoli-Sharkiy Panjobda korabugdoy unidan tandirda non yopiladi. Non yopilish usuliga karab bir necha xilda (chapati, pxulka, rotla, bxakri), kalin kilib tovada sariyogda kovuriladigani yexi yupkasi kxakro deb yuritiladi. Pokiston va Shimoliy Xindistonda, ayniksa musulmonlar orasida keng tarkalgan sevimli taom palov (pulou) va shovla (biryoni). Xind palovi kuy gushti, tovuk, balik, sabzi va nuxatdan, xar xil ziravor kushilib pishiriladi, guruchi aloxida yogda kovurib olinadi, shovlasi esa aksincha guruchni ivitib masalligi bilan birga dimlanadi.

Uzok asrlar davomida Janubiy osiyoliklarning siyosiy xujalik va madaniy yakin munosabatlari uziga xos umumiy ma'naviy madaniyatini yuzaga keltirgan, umumiy xalk ijodiyoti namunalari yaratilgan. Maslan, kadimiy xindiylarning mukaddas yozuvlari, vedda gimnlari, buddizm adabiyoti, “Maxabxarata” va “Ramayana” kabi epik asarlar, xikoyalar tuplami, ertaklari va “Panchatantra” masallari, “Katakali” nomli teatrlashtirgan tomoshalari, jozibador kuylari va xoreografik rakvlari butun Shrakiy Osiyo xalklarining umumiy ma'naviy boyliklaridir. Ularning kundalik xayotini kushik va rakssiz tasavvur kilish kiyin. Barcha bayramlar,marosimlar, tuylar va kup mexnat faoliyati kuy, kushik va rakslar bilan nishonlanadi. Xozirgacha urta asrlarda yaratilgan mu'jizali Tojmaxal makbarasi, afsonaviy nakshlar va xaykallarga boy Banoras ibodatxonalari va boshka arxitektura namunalari, Ajanta gor ibodatxonalaridagi rasmlar, turli rivoyatlarni aks ettirgan xaykallar va uyma nakshlar kishini xayratda koldiradi. Xalk medisinasi va farmokologiyasi yaratgan davolash usullari va dori-darmonlar, yog ta'limoti va boshka xalk akl-zakovati yaratgan ijobiy tajribalar jaxonga mashxur.

Janubiy Osiyo xalklarining diniy tasavurlari turlicha. Bu yerda eng yirik dinlar induizm, islom va buddizmdir.

Xindiston – buddizmning vatani. U eramizdan avvalgi U1 asrlarda kuldorlik jamiyatida keng mexnatkash ommaning kasta tuzumiga, shafkatsiz jabr-zulmiga karshi tenglik goyasini kutarib chikkan diniy e'tikod sifatida paydo bulgan edi.

Janubiy Osiyo xalklarining etnik kiyofasini sunggi davrgacha kabilaviy tuzum tartiblarini saklab kelgan elatlarsiz tasavvur kilish kiyin. Ular uziga xos maishiy turmush va madaniyxususiyatlari, ijtimoiy tuzum tartiblari va xujalik faoliyatini saklab kelganlar. Bu etnoslar eng kup sonli santallar, gondalar, mundalar bilan birga bir necha ming kishilik mayda guruxlardan iborat.Mazkur elatlar yakin davrlargacha ibtidoiy dexkonchilik, ovchilik, terib-termachilik, balikchilik bilan shugullanib kelganlar. Urug-jamoa dexkonchiligi bilan shugullanuvchi nega, kxasi kabi kabi elatlar kabilalarga birikkan. Ovchi-terimchi guruxlar xam kabilaviy tuzum tartibida muayyan territoriyada daydib kun kechirganlar. Ular xar xil yemishli usimlik va ildizlarni terib-termachlaganlar, mayda xayvonlarga uk-yoy yoki puffak kurol bilan ov kiladilar. Veddalarda uziga xos S – shaklidagi katta uk-yoy bulgan. Cheorva, tuda, kurumba kabilalari yirik shoxli mol – kutos va kisman kuy bokkanlar.

Oila va nikox munosabatlari ibtidoiy tuzumga asoslangan, yoshlarda inisiasiya marosimlari, kabilalarda ajdodlar ibodati saklanib kelmokda. Arvoxlarga, shamol, momakaldirok, kuyosh, oy, koya va buloklarga siginish, ayrim kabilalarda totemistik tasavvurlar muxim rol uynaydi. Diniy marosimlarda, oilaviy va kabilaviy bayramlarda kuy va rakslar ijro etiladi. Xalk ogzaki ijodi xam ancha rivojlangan.