|
Tashqi muhit omillarining ta’siri.
Ko’p ming yillik tarixga ega bo’lgan
soya o’simligi Yer yuzining turli iqlim va tuproq sharoitlarida ham yetishtirilib
kelinmoqda [115,112,139,120].
Harorat.
Urug’ tuproqqa ekilganidan so’ng uning unib chiqishi, o’sishi,
gullashi va pishishi uchun zarur omillardan biri haroratdir. Soya – issiqsevar
o’simlik. Uning issiqlikka bo’lgan talabi unib chiqqandan pishish fazasi
boshlanguncha oshib boradi. Ekilganidan unib chiqqanigacha bo’lgan davrga
qaraganda gullash davrida haroratni ko’proq talab qiladi, gullash davridan ko’ra
meva tugish davrida issiqlik ko’proq zarur. Pishish davrida esa issiqlikni nisbatan
kam talab qiladi. Tuproq harorati (urug’ tushgan qatlamda) 5-8
0
S bo’lganda soya
urug’lari bo’rta boshlaydi. Bu paytda unib chiqish muddati cho’zilib ketadi, ba’zan
urug’lar tuproqda chirib ketadi. Tuproq va havo harorati past bo’lganda unib
chiqqan maysalar siyrak va nimjon bo’lib qoladi. Tuproqda nam yetarli bo’lib,
harorat 10
0
S bo’lganda, urug’lar 62 soatdan keyingina bo’rta boshlaydi. Agarda
harorat 15
0
S bo’lsa 48 soatdan keyin, 30
0
S bo’lganda esa 24 soatdan keyin bo’rta
boshlaydi [50,51].
Soya urug’lari ekilgan paytda havo va tuproq harorati qancha past bo’lsa,
urug’larning unib chiqishi shuncha kechikib ketadi. Soya urug’larining unib
chiqishi uchun optimal harorat 18-20
0
S, minimal harorat esa 6-8
0
S hisoblanadi.
Namlik.
Soya namga juda talabchan o’simlikdir. Soyaning kattaligi va
zichligi (qattiqligi) bilan farqlanadigan 139 genotipi urug’larining suvni shimishi
va noqulay sharoitlarda saqlanganidagi hayotchanligi (unuvchanligi) o’rganilgan.
Soya urug’larining zichligi (qattiqligi) ga bog’liq holda ularning suvni shimishi va
14
unuvchanligi o’zgaradi (qanchalik qattiq bo’lsa, noqulay sharoitlarda saqlanishga
chidamliligi va shuncha ko’p suvni shimishi kuzatildi) [123]. Vegetatsiyasining
boshlang’ich davrlarida-maysa, birinchi chinbarg chiqarishi va g’unchalash
davrlarida suvni nisbatan kam talab qiladi. Soya o’simligining gullashi boshlanishi
bilan uning suvga bo’lgan talabi keskin ortadi. Soya o’simliklariga generativ
davrining boshlanishi va o’rtasida suv yetishmasligi ularning rivojlanish jadalligini
sekinlashtiradi, 1000 ta urug’ining biomassasi ham keskin kamayadi [116].
Gullash boshlanganidan keyin o’simlikning yer ustki organlari jadal o’sadi.
Gullash, dukkak hosil qilish va dukkaklarning to’lishish davrida butun vegetatsiya
davrida sarf qiladigan suvning 60-70% dan foydalanadi. Soya o’simligining yaxshi
o’sib rivojlanishi uchun havoning nisbiy namligi ham katta ahamiyatga ega. Havo
o’ta quruq bo’lganida gullarning to’kilishi va dukkaklarning puch bo’lib qolishi
kuzatiladi. Soya suvga talabchan bo’lsa-da, uni me’yoridan ortiq sug’orish yuqori
hosil olish uchun zararlidir. SHu bois respublikamizda soya asosan sug’oriladigan
maydonlarda ekiladi.
Tuproq namligi haddan tashqari oshib ketsa, sizot suvlari yer yuzasiga
yaqin joylashgan (80-100 sm) bo’lsa, bunday tuproqlarda soya yaxshi o’smaydi.
O’simlikning poyalari nimjon, ingichka, gullari to’kilib ketuvchan va kam hosil
bo’lib o’sadi. SHuning uchun ham sug’orishda soyaning biologik xususiyatlarini
aniq bilgan holda ish olib borish zarur.
Fitotronda soyaning qurg’oqchilikka sezgir va namgarchilikka chidamli 2
liniyasi vegetatsion idishlarda normal sharoitda o’stirilgan. (Havoning harorati
kunduzi o’rtacha 31±5
0
S va kechasi 22±1
0
S, tabiiy yorug’lik davrida, yetarli
miqdorda NRK berilgan.) Soya o’simtalari 3,5,7 va 10-kunda vodoprovod suvi
bilan tuproqning yuzasidan 1 sm yuqori me’yorda sug’orildi. Ortiqcha namlik
ta’sirida 6 kundan so’ng soya o’simtalarining azotni o’zlashtirishi keskin
kamaygan (barglarida xloroz paydo bo’la boshlagan). Soya o’simtalarining quruq
massasi keskin kamaygan. Azotning miqdori ildizlarga nisbatan novdalarida
ko’proq kamaygan. Xlorofillarning miqdori ham namlik stressiga chidamsiz soya
liniyasida keskin kamaygan. SHuningdek stress sharoitlarida ammoniy azotining
15
miqdori ko’payib, nitratning miqdori esa yer ustki qismi va ildizlarida kamaygan
[145].
Do'stlaringiz bilan baham: |
