Microsoft Word chulpon kecha va kunduz cyr ziyouz com doc

ЧЎЛПОННИНГ «КЕЧА ВА КУНДУЗ» РОМАНИ 
ТЎҒРИСИДА 
...Тун ҳали қоп-қора этакларини тортиб улгурмасдан, кўкда Тонг 
юлдузи порлаб юборди. Кўплар бу юлдузни Чўлпон деб аташади. У 
олтин киприклари оша чор атрофга сеҳрли нурларини сочар экан, 
секин-аста туннинг муз қатламлари эриб, тонг ёриша бошлади. 
Чўлпон худди «Уйғон, болам» қўшиғини айтиб, бу бепоён оламни 
уйғотаётгандек эди. 
Эҳтимол, Фитрат Абдулҳамид Сулаймон ўғли учун тахаллус 
танлаганида, ана шу субҳидам манзараси ва ундан олган бир олам 
қувончини «Чўлпон» сўзига сингдирмоқчи бўлгандир. Эҳтимол, у ёш 
шоирнинг келажакда ўз асарлари билан мудроқ халқини Тонг юлдузи 
сингари уйғотиши ва XX аср ўзбек маданияти осмонида Чўлпон 
сингари порлоқ юлдуз бўлиб нур сочишини орзу қилгандир. Агар 
Фитрат ана шундай покиза орзу ва ниятлар билан Абдулҳамидга 
«нурли» бир тахаллусни ҳадя этган бўлса, Чўлпон бутун умри 
мобайнида устознинг ана шу юксак ишончини оқлашга ҳаракат 
қилди. 
Чўлпонни бугун ўзбек халқи яхши билади. У нафақат ўз юртида, 
балки бутун туркий оламда ҳам машҳурдир. Шунинг учун ҳам унинг 
1897 йили Андижонда, Сулаймон баззоз оиласида дунёга келганини 
айтиш шарт эмас. Унинг ота-бобоси Ўш вилоятига қарашли 
Ёрқишлоқда яшаганини ҳам, отасининг Расво тахаллуси билан 
баъзан-баъзан ҳажвий ғазаллар битиб юрганини ҳам, ўзининг 
дастлабки маълумотини мадрасада олганини ҳам ҳамма билади. 
Унинг шу мадрасада таҳсил кўрган кезларида Туркиядан келган ва 
туркий халкларни бирлаштириш ғояларини тарқатиш учун Шарқий 
Туркистонга бораётган бир йигит билан танишганлиги ҳамда шу 
йигит таъсирида адабий ва сиёсий фаолиятга қизиқа бошлаганлигини 
ҳам айтишга ҳожат йўқ. Чўлпон ҳаётининг бу саҳифасини билган 
китобхон унинг му-даррислик истиқболига лоқайд қарагани ва 
кўнглига тушган жадидчилик учқунининг алангалана бошлагани 
орқасида 1913—1914 йилларда Тошкентга катта ниятлар билан 
келганидан ҳам хабардор, албатта. Ижодини худди шу ерда ва шу 

---

Абдулҳамид Чўлпон. Кеча ва кундуз (роман) 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
282
йилларда бошлагани ҳам ҳеч кимга сир эмас. 
Фақат шу ерда, эҳтимол, баъзи бир мухлислар эътиборига 
тушмаган бир нукта бор. Бу шундан иборат-ки, Чўлпон қўлига 
эндигина қалам олган кезларда Тур-киядаги таҳсил йилларидан кейин 
ўз ватанига қайтган Фитрат замонавий турк адабиёти ва унинг 
забардаст вакиллари таъсирида янги ижтимоий ғоялар билан 
йўғрилган ва анъанавий ўзбек шеъриятига янги нафас олиб кираётган 
асарлари билан Чўлпон сингари ёшларнинг дунёқарашида инқилобий 
ўзгаришлар содир эта-ётган эди. Бояги турк йигитдан сўнг Фитрат 
асарлари билан ғойибона учрашув Чўлпоннинг — ёш ёзувчининг 
басират кўзларини очиб юборди. 
Чўлпон кейинчалик Москвада, рус биродари В.Ян билан суҳбатда 
ўз ҳаётининг ана шу кезларини эслаб, бундай деган: «Ўшанда биз, ёш 
ўзбек ёзувчиларининг ҳаммаси Фитрат таъсирида эдик, у ўзбек шеър 
тузилишининг ислоҳотчиси сифатида эски арабий-форсий шакллар ва 
шаблонлардан холи бўлиб, жонли, реал халқ тилида ёза бошлаган 
эди». 
Эҳтимол, В.Ян Чўлпон сўзларини ўз кундаликларида қайд этар 
экан, уларни озми-кўпми жўнлантирган ва, илғай олмаганлиги 
орқасида, унинг айрим муҳим фикрларини тушириб қолдиргандир. 
Зеро, Фитратнинг таъсири, юқорида айтиб ўтилганидан кўра, 
анчагина теран ва катта бўлган. Ўзбек жадидчилик ҳаракатининг 
маълум маънода дастури бўлган «Мунозара» ва «Сайёҳи ҳинди» 
асарлари 
билан 
Фитрат 
Чўлпон 
сингари 
ёшлар 
онгини 
тўлқинлантириб юборди. Шу пайтгача халқ ва жамият ҳаётидан узоқ-
узоқларда сузиб бораётган адабиёт кемаси Фитрат туфай-ли «қадрдон 
қирғоқлар» сари яқинлаша бошлади; бу ҳол — халқ ва жамият 
ҳаётининг реал муаммоларига яқинлашиш адабиётнинг тили ва 
шаклий қурилиши-ни мутлақо янгилашни тақозо этди. 
Фитрат бошлаб берган ана шу жараён ёш ижодкорларни ўз 
«гирдоби»га тортар экан, кишиларга ва жамият ҳаётини ўзгартириш 
лозим эканлигини тушунган Чўлпон «Қурбони жаҳолат» ва «Дўхтур 
Муҳаммадёр» сингари ҳикояларини ёзди. Агар бу ҳикояларнинг 
биринчисида у 10-йиллардаги Ўзбекистонни миллий жаҳолат авж 
олган 
воқелик 
сифатида 
кўрсатган 
бўлса, 
иккинчисида 

---

Абдулҳамид Чўлпон. Кеча ва кундуз (роман) 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
283
Ўзбекистондаги 
миллий 
уйғониш 
қалдирғочлари 
образини 
адабиётимизга, Фитратдан кейин, иккинчи бўлиб олиб кирди. 
Ҳозиргина ўқиб чиққанингиз «Кеча ва кундуз» романида 
халқнинг ғафлат уйқусида ётган бир ҳолати Раззоқ сўфи, Қурвонбиби 
ва,
албатта, Зеби образлари орқали ёрқин тасвир этилган. Бу — ўзбек 
жадидлари ҳаракат эта бошлаган даврдаги манзара. Жадидлар ана шу 
нохуш 
манзарани 
ўзгартириш, 
Зеби 
фожиасининг 
бошқа 
такрорланмаслиги учун унинг, Раззоқ сўфиларнинг кўзини тирнаб 
бўлса-да очишни ўзларига вазифа қилиб қўйдилар. Жадид мактаблари 
пайдо бўлди. Жадид матбуоти, жадид адабиёти ва жадид театри 
вужудга келди. Турли-туман йўллар билан кишилар онгини 
ўзгартиришга, халқнинг басират кўзларини очишга киришилди. Ана 
шундай қутлуғ ва хайрли ишлар Чўлпоннинг фаол иштирокисиз 
кечмади. У ўзининг ватан ва миллатга бағишланган нурли истеъдоди 
билан Ўзбекистондаги ва умуман туркий оламдаги миллий уйғониш 
ишига улкан улуш қўшди. 
Чўлпон, ўз табиатига кўра, мулойим, камтарин, олижаноб, ўзгалар 
дарди билан яшовчи инсон эди. Унинг бундай гўзал инсоний 
фазилатлари шеърлари-да ҳам, ҳикояларида ҳам балқиб кўринади. 
Аммо Чўлпон сингари кишиларнинг энг муҳим фазилати шундаки, 
улар халқнинг бир зарраси сифатида омма ичига сингиб кетмай, уни 
— тарихнинг бепоён ўрмонларида тентираб юрган халқни қаерга ва 
қайси йўллар билан олиб боришни аввалдан ҳис эта ва кўра била-
дилар. Агар Чўлпоннинг 20-йилларгача ёзган, ҳатто 20-йилларда ҳам 
унинг қаламидан тўкилган асарларга назар ташласак, ёзувчининг 
аниқ-тайин ғоявий мақсади, ўз халқини етаклаб бормоқчи бўлган 
манзили мана мен» деб кўриниб туради. Бу, халқни мустамлакачилик 
кишанларидан озод этиб, унинг руҳига эркинлик бахш этиш, Тенглик, 
Миллий Мустақиллик ва Тараққиёт байроқлари ҳилпираб турган 
манзиллар сари элтишдир. 
Чўлпон, даставвал, шоирдир. Унинг «Гўзал», «Бинафша», 
«Сирлардан», «Кўнгил», «Амалнинг ўлими» сингари шеърларидаги 
гўзал инсоний туйғу ва кечинмалар тасвири ўзига хос ва порлоқдир. 
Аммо Чўлпон мустамлака халқининг шоири эди. Шунинг учун ҳам 
унинг созидан таралган куйлар қафасдаги булбул хо-нишини кўпроқ 

---

Абдулҳамид Чўлпон. Кеча ва кундуз (роман) 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
284
эслатади. У ўз халқининг оёқларидаги кишанларни парчалаб 
ташлашни орзу қилди. Аммо бу кишанларни унинг ўзидан бошқа ҳеч 
кимнинг парчалаши мумкин эмас. Шунинг учун ҳам «Бузилган 
ўлкага», «Халқ», «Виждон эрки» сингари шеърларида ундаги 
аллақачон сўниб улгурган кураш туйғусига янги ҳаёт нафасини 
пуркамоқчи бўлди. Шу мақсадда яна талайгина ҳикоялар ёзиб, унинг 
қай аҳволда яшаётганини, худди кўзгудагидек, кўрсатишга уринди. 
«Ойдин кечаларда», «Қор қўйнида лола», «Новвой қиз» сингари 
ҳикояларида ҳаққоний тасвирланган воқеалар ўша «Қурбони 
жаҳолат»да илк бор қаламга олинган мавзунинг янги-янги 
қирраларидир. Бу «қирралар» билан изчил танишган китобхон ўзбек 
халқи яшаётган шароитнигина эмас, айни пайтда унинг онгини ҳам 
ўзгартириш лозим, деган ҳукмга келиши тайин эди. 
«Кеча ва кундуз» романи ана шу ҳикоялардан ўсиб-униб чиқди. 
Бу асар қоғозга туша бошлаган кезларда ўзбек адабиётида 
Абдулла Қодирийнинг икки романидан бўлак йирик бадиий асар 
бўлмаган. Дастлабки ўзбек романлари бўлмиш «Ўтган кунлар» ва 
«Меҳробдан чаён»ни яратишда эса Абдулла Қодирий Шарқ 
романнавислиги тажрибасидан, аввало, Жўржи Зайдон асарларидан 
бадиий сабоқ олди. Чўлпон қаламкаш дўстидан фарқли ўлароқ 
нафақат Шарқ, балки Ғарб романнавислиги мактабидан ҳам яхши 
хабардор ва бу пайтга қадар ҳозирча исми номаълум бўлиб қолаётган 
инглиз ёзувчисининг «Расулий» («Мағоралар султони»), Н. Гоголнинг 
«Иван Иванович билан Иван Никифорович ўртасидаги низолар 
ҳикояти», Л. Андреевнинг «Осилган етти кишининг ҳикояси» деган 
қиссаларини, И. Тургенев, А. Чехов, М. Горький ҳикояларини ўзбек 
тилига ўгирган эди. Ғарб адабиёти, чунончи, романнавислиги билан 
танишиш Чўлпон қаршисида бадиий ижоднинг янги уфқларини очди. 
«Кеча»да икки бадиий чизиқ воқеаларни ўзаро гуруҳлаштириб 
туради. Агар биринчи чизиқни Зеби — Қурбонбиби — Раззоқ сўфи — 
Эшон бобо образларининг ҳаракати билан боғлиқ воқеалар ташкил 
этса, иккинчи чизиқнинг марказида Мирёқуб образи туради. У ўз 
навбатида бу сюжет чизиғига Акбарали мингбоши — нойиб — Мария 
(Марям) образларини тортади. Асар сўнгида эса бу бир-бирига зид, 
мусбат ва манфий қимматларга эга ҳар иккала чизиқ (сим)нинг Зеби 

---

Абдулҳамид Чўлпон. Кеча ва кундуз (роман) 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
285
ва Акбарали мингбоши билан тугалланган учи қисқа муддатга 
туташиб, муқаррар ҳалокат юз беради: мингбоши катта хотинлари 
Зеби учун қазиган «чоҳ»га тушибгина қолмай, Зебини ҳам ўз ортидан 
тортади. 
Шу тарзда икки сюжет чизиғи турли жойларда электр токига 
уланган икки симдай, асар воқеалари оша тортила бориб, 
пировардида ўзаро, кутилмаганда, учрашиши билан портлаш юз 
беради. Лекин бу портлаш натижасида ҳар иккала чизиқ баравар 
талофат кўрмайди. Агар Акбаралининг мингбошилик лавозимини 
нойибнинг хотинбоз хизматкори Зуннун эгалласа, эрлик ҳақ-ҳуқуқига 
эса бошқалар аллақачон даъвогар эдилар. Лекин Зеби бошига тушган 
фалокат туфай-ли у мансуб бўлган чизиқнинг барча нуқталари — 
Қурвонбиби ҳам, Раззоқ сўфи ҳам, эшон бобо ҳам ёниб, кул бўлади. 
Чўлпон Октябрь ўзгариши арафасида Ўзбекистонда вужудга 
келган тарихий шароит ва «синф»лар нисбатини шу икки сюжет 
чизиғининг тасвири орқали кўрсатиб берган. Маиший воқеалар 
силсиласи билан бошланган роман, пировардида, XX асрнинг 10-
йилларида 
яшаётган 
Ўзбекистоннинг 
ижтимоий-сиёсий 
манзараларини 
яққол 
мужассамлантирувчи 
асар 
даражасига 
кўтарилган. 
Ушбу романнинг дастлабки боблари 1935 йилда «Совет адабиёти» 
журналининг 1-сонида эълон қилинди. Бу фактга асосланиб, биз 
асарни 1934 йилда ёзиб тугалланган, деб қатъий айта оламиз. Адабий 
танқиднинг «замбараклар»и ўзини нишонга олиб турганини билган 
Чўлпон роман қўлёзмасининг Ёзувчилар уюшмасида муҳокама 
қилинишини қанчалик истамасин, расмий адабий жамоатчилик бу 
ишга бош қўшмади. Муҳокама учун роман ўқиладиган бўлганда, бор-
йўғи 11 киши қатнашди. Иккинчи сафар улардан атиги 7 таси 
иштирок этди. Учинчи қисмнинг ўқилишига эса 4—5 кишидан 
бошқаси келмади. Ҳатто уюшма раҳбарлари ҳам Чўлпоннинг романи 
билан қизиқмадилар. Қаламкаш ҳамкасблар ва мунаққидлар ҳам улуғ 
сафдошларига қиё боқишни истамадилар. Роман 1936 йилнинг 
охирида, катта қийинчиликлардан кейин, нашр этилди. Лекин у китоб 
дўконларида туриб қолмади. Шунга қарамай, 1937 йилнинг августига, 
Чўлпон ҳибсга олингунга қадар, матбуот бу асар ҳақида оғиз очмади. 

---

Абдулҳамид Чўлпон. Кеча ва кундуз (роман) 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
286
Чўлпоннинг бадиий ниятига кўра, айтиб ўтилганидек, романнинг 
иккинчи қисми «Кундуз» деб аталиши лозим эди. Лекин бу қисмнинг 
тақдири тўғрисида аниқ маълумот йўқ. Айрим кишилар берган 
хабарларга кўра, муаллиф бу қисмни ёзиб тугатган, ҳатто у ҳибсга 
олинган пайтда асар гранкаси (босма варақалари) тайёр бўлган. Роман 
1987 йилда «Шарқ юлдузи» таҳририяти томонидан чоп этилаётган 
кезларда, шу гранканинг Самарқандда истиқомат қилувчи қандайдир 
бир кишининг қўлида сақланаётгани ҳақида «миш-миш»лар тарқалди. 
Абдулла Орипов эса Хитой сафаридан қайтганидан кейин урумчилик 
Ёлқин Абдушукурнинг «Кундуз»ни ўқиганлиги ва бу асарнинг айрим 
лавҳалари ҳозир ҳам унинг хотирасида омон сақланаётганлиги ҳақида 
дарак берди. Лекин на унинг ўзи, на бошқа бирор кимса Ёлқин 
Абдушукур билан учрашиб, «Кундуз»нинг кейинги такдири билан 
қизиқмади. Бизнинг ҳам бу борадаги ҳаракатларимиз охирига етмади. 
Аммо, борди-ю Чўлпон «Кундуз»ни ёзган тақдирда, унда кимлар 
ва қандай тасвирланган бўларди? Бизнинг-ча, асарнинг бу қисмида 
ёзувчининг, биринчидан, етти йилга Сибирга сургун қилинган Зеби, 
иккинчидан, Қримда рус хотини Мария билан истироҳат қилаётган 
Мирёқуб образлари ва улар билан боғлиқ янги сюжет чизиқларини 
давом эттирмасдан иложи йўқ. Ҳар ҳолда «Сибирь мактаби»да 
чиниққан ва эҳтимол, янги оила қурган Зебининг, бир томондан, 
Шарафиддин Хўжаев, иккинчи томондан, Қримда «Таржумон»нинг 
муҳаррири 
«Исмоил 
бобой» 
таъсирида 
маърифатлашган, 
жадидлашган, халқ манфаатига қайиша бошлаган Мирёқубнинг 
«Кундуз» саҳифаларига янги қиёфада кириб келиши табиийдир. 
Ҳакимжоннинг Мирёқуб тўғрисидаги сўзларини эсланг: «У агар ҳақ 
йўлни топса борми, ноёб одам бўлади!» деган эди у. Бу сўзлар 
диологиянинг иккинчи қисмидаги Мирёқуб образига очқич бўлиб 
хизмат этиши мумкин. Агар Мирёқуб образининг ана шу мантиғидан 
келиб чиқсак, поездда Шарафиддин Хўжаев билан учрашувдан кейин 
Мирёқубда бошланган «ноёблашиш» жараёни Қримда, Исмоил 
Гаспринский билан учрашув туфайли давом этиши ва Мариянинг ҳам 
бу жараёнга ҳисса қўшиши ҳеч гап эмас. Сирасини айтганда, 
Чўлпоннинг Мирёқуб билан Ма-рияни Қримга «етаклаб бориши»нинг 
сабаби ҳам уларни Исмоил Гаспринский билан учраштиришдир. 

---

Абдулҳамид Чўлпон. Кеча ва кундуз (роман) 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
287
Хуллас, ана шу икки асосий қаҳрамоннинг кейинги ҳаёти ва 
фаолияти тасвири «Кундуз»нинг марказида туриши мумкин ва лозим 
эди. 
Лекин бу фикрлар, албатта, бизнинг тахминимиз. Аслида эса 
бизнинг қўлимизда романнинг дастлабки қисмигина бор, холос! Агар 
шу қисмда тасвир этилган бадиий воқеликдан келиб чиқсак, унда 
Чўлпон айтмоқ-чи бўлган яхлит фикр, катта ғоя бор ва бу ғоя асарда 
ўзининг ёрқин бадиий ифодасини топган. 
Романда нафақат рус империясининг, балки шу империя туфайли 
яшашда давом этган феодал тузумнинг ҳам инқироз ҳолатида 
эканлиги тасвир этилган. Раззоқ сўфики ёлғиз қизини бахти қаро 
қилиш ҳисобига кўзини очган ва сиғингани эшон бобога қарши қўл 
кўтарган экан, демак, бу чириган ҳаёт тарзини, ижтимоий тузумни 
таг-томири билан ўзгартириш лозим. Ана шу фикр-ғоя асарда 
тасвирланган даҳшатли воқеалар сил-силаси оша ёрқин юлдуз ўлароқ 
нур сочиб туради. 
Чўлпоннинг — Тонг юлдузининг бундай ҳаётбахш ғояни олға 
суриши тасодифий эмас. Зеро, у чин маънода Тонг юлдузидир. 
 
Наим КАРИМОВ, 
филология фанлари доктори, профессор