Microsoft Word Cаидов Лотин-new doc

2.10. Yuejchilar va Xunlar, Kushonlar saltanatining shakllanishi. 
Ijtimoiy-iqtsodiy munosabatlar 
O’quv maqsadi: 
Yuejchilar qabilalari va ularning qadimgi Farg’ona va 
Yunon-Baqtriya yerlariga bostirib kirishi, Kushonlar saltanatining tashkil 
topishi, Kushonlar podsholigining Afg’oniston, Pokiston va Hindiston 
hisobiga kengayishi, Kushonlar davlat tuzumi va boshqaruv shakli, mada-
niyati, Xitoy va Rim bilan munosabatlari haqida talabalarga batafsil ma’-
lumot bersih, tarixiy davr haqida tushuncha va ko’nikmalar hosil qilish. 
Tayanch tushunchalar: 
Yunon-Baqtriya, massaget, yuechjilar, 
kushon, Kudzula Kadfiz, Vima Kadfiz, Kanishka, Tohariston, Xyumi, 
Shuanmi, Guyshuan, Xeytun, Gaofu, Nika, yabg‘u, Tiran.
 
Spitamen qo‘zg‘oloni mag‘lubiyatidan so‘ng, miloddan avvalgi IV asr 
oxirlarida xitoy manbalarida yuechjilar deb atalgan massaget qabilalari 
Sharqiy Turkistondan to Mug‘uliston chegaralarigacha bo‘lgan hududlarga 
ko‘chib ketganlar. Xitoyning shimolda esa xun qabilalari yashardi. Ular 
Sharqiy Turkistonda joylashib olib, xunlarni o‘z ta’sirlariga olish niyatida 
bo‘lganlar. Ularning bu niyati ayniqsa miloddan avvalgi III asrning 
ikkinchi yarmida to‘la namoyon bo‘la boshlaydi. Sababi, xuddi shu davrda 
Markaziy Osiyoning janubi-sharqiy viloyatlarida Yunon-Baqtriya davlati 
tarkib topib, yuechjilarni bezovta qilmoqda edi. Yunon-Baqtriyaga qarshi 
Markaziy Osiyo qabilalarining birlashgan mustaqil qo‘shinining zaruriyati 
kelib chiqqan edi. Yunon-Baqtriya podsxosi Yevtidem massaget qabilala-
rini bu harakatlarini barbod etish maqsadida xunnlardan mohirona foyda-
lanadi. Yevtidem miloddan avvalgi 206 yilda salavkiylar hukmdori Antiox 
III bilan shimol ko‘chmanchilariga qarshi harbiy ittifoq tuzadi. Bundan 
xabardor bo‘lgan xun shahzodasi Mode yuechjilar qo‘lidan qaramlikdan 
qochadi, o‘z otasini hokimiyatdan ag‘darib tashlab, yuechjilar ustiga 
lashkar tortib boradi. Miloddan avvalgi 176 yilda xunlar yuechjilar ustiga 
ikkinchi marta hujum uyushtiradilar. Oqibatda xunlar 165 yilda yuechji-
larni g‘arbga uloqtirib tashlaydilar. Rivoyatlarga qaraganda xun hukm-
dorlari mag‘lub bo‘lgan yuechjilar podsxosining bosh suyagidan kosa 
yasab, g‘alaba sharafiga unda sharob ichib yurgan ekanlar. Yuechji qabi-
lalari qadimgi Farg‘ona yerlariga chekinadilar va o‘sha yerda istiqomat qila 
boshlaydilar. Manbalarda yozilishicha, qadimgi Farg‘onani shimoliy 
tumanlarida yuechjilar qishloq va shaharlar barpo etadilar. 
Bu davrda yagona bir podsho bo‘lmagan, balki urug‘ va urug‘ 
yabg‘ulari qabila oksoqollari qo‘l ostida birlashganlar. Jumladan, hozirgi 
Namangan viloyatining Yangiko‘rg‘on tumani hududida Kushon qishlog‘i 
va Kosonsoyda Koson shahrini yuechjilar barpo qilgan edilar. Ma’lumki, 
69
skif va saklarni aynan bir xalq deb, adashganlar. Bunga sabab ikki qabi-
laning madaniyatlari Xitoy va Yunon manbalarida judayam o‘xshagan-
ligidadir. Sak nomi turli yodgorliklarda turlicha uchraydi. Ahamoniy 
hukmdorlarining Bexistunida "Sirdaryo ortidagi qabilalar" bo‘lib, ularning 
to‘rtga bo‘linganligi aytib o‘tilgan. 
1
." 
Saka-tiay-daraya" podshoh Doroning "Naqshi Rustam" yozuvida " 
daryoning narigi tomonida yashovchi" saklar. 
2."Saka-tigraxauda" (cho‘qqi qalpoqli) saklar. Ular Qipchok dashti, 
Choch viloyati hududlarida yashaganlar. 
3."Saka-xauma-varka" ya’ni marosimiy muqaddas ichimlik "xauma" 
iste’mol qiluvchi, Pomir va Farg‘ona vodiysida yashovchi saklar. 
4."Saka-arimas" ya’ni (grif oltinini himoya qiluvchilari) bo‘lib, bu saklar 
o‘zlarini eng oliy nasab sak deb atashgan. Aynan shu tur saklar, skiflarning 
eng boy, oliy tabaqasi bo‘lmish "skif shohlari" bo‘lgan guruhga o‘xshaydi. 
Strabon esa ushbu boy tabaqali ko‘chmanchilarni "daxlar" deb yuritgan. Ular-
ning boshqa ko‘chmanchilardan farqi, alohida mozorlari bo‘lganligidadir. 
Isbot: Skiflarda Qora dengiz sohilidagi "Gettax
"
shahri ularning mozori bo‘l-
sa, saklarda esa Olmaotadan 50 km sharqda joylashgan "Issiq podshoh 
mozorligi" mavjud bo‘lgan. Ammo Ossuriya manbalarida saklar kimmerilar-
ning avlodlari sifatida geografik joylashuv bir xil masshtabda beriladi. Ushbu 
faktni "Injil"
 
kitobidagi "qadimgi xalqlar jadvali" tasdiqlaydi. Umuman 
aytganda saklar barcha ko‘chmanchi qabilalar tarkibida mavjud bo‘lgan. Sak 
va Skif ko‘plab olimlar tomonidan aynan bir ko‘chmanchi xalq sifatida 
qaralgan. Bunga yetarlicha sabablari bo‘lgan. Chunki ularning jang qilish 
san’ati, qurollanish texnologiyasi (faqat bitta farq skiflarda kamonboz bo‘l-
magan ularda faqat" drotik", {mix} otish bo‘lgan), uyni bezatishda hayvon 
terilari, bosh chanog‘lar, tish suyaklari aksessuar sifatida foydalanishi va 
totemlarning o‘xshaganligi bunga misol bo‘lishi mumkin. Gerodotning saklar 
"dunyodagi moxir merganlar "bo‘lib, massagetlar kabi kiyinishadi", massa-
getlar g‘alla ekishmaydi, "sut va sut mahsulotlarini iste’mol qilishadi” - deb 
yozadi. Sak va massagetlardan tashqari juda ko‘plab ko‘chmanchilar Marka-
ziy Osiyo hududida ular bilan birga yashaganlar. Xitoy manbalarida uzoqda 
yashovchi barcha ko‘chmanchilar "se" (begonalar) tariqasida uchraydi. 
Ularning joylashish o‘rnini quyidagicha tasavvur qilishimiz mumkin:
Shimol: Sibir, Enasoy; Janub: Pomir tog‘lari, Qizilqum, Qoraqum, 
Eron shimoli; G‘arb: Qora dengiz, Dunay; Sharq: Manjuriya, Xitoygacha 
bo‘lgan hududlar; 
Ushbu kengliklarda "Xun, Sun, Dunxu, Di, Jun, Yuetji ( katta va 
kichik), Kimmerey. Sak, Massaget, Skif, Dax, Sarmat, Avar, Anan"va 
boshqa ko‘chmanchi qabilalar yashab kelishgan. 
Ko‘chmanchilarning boshqaruv tizimi, maslahat majlisi a’zolari, sarkar-
dalar va qabila zodagonlaridan tashkil topgan. Maslahat a’zolari asosan tashqi 

---

70
aloqalarga: sulh tuzish, jang ochish, savdo aloqalari va nikoh munosabotlarini 
tartibga solib turgan. Ichki aloqalar bilan esa sarkarda boshchiligidagi qishloq 
hokimlari, qabila hokimlari, uy hokimlari shug‘ullanar edilar. Mol-mulk 
taqsimotini sarkardaniig kattasi aniqlar edi. Barcha ko‘chmanchilar asosan 
ikki madaniy komponentdan, Strub-cho‘l va o‘rmonda yashovchi o‘troq 
ko‘chmanchilar va Katokomba-chorvador ko‘chmanchilardan tarkib topgan 
edi. Bu ikki madaniyat bronza davriga tegishli bo‘lgan ilk ko‘chmanchilar-
ning "Andranova" madaniyati asosida vujudga kelgan. Ularning madaniy 
qatlami 3-ga bo‘lib o‘rganilgan: 1-Ilk va o‘rta bronza; 2-So‘nggi bronza; 3-
Bronza davridan keyingi davr; Ushbu xulosaga Janubiy Sibirning ko‘chman-
chilarga oid yodgorligini 1913 yili tekshirgan B.V.Andranov kelgan. Andra-
nova madaniyati yuqorida aytgan ikki kompanentning asosi hisoblanadi, 
ammo ular orasida diniy tasavvurlarda hamda zebu-ziynat taqinchoqlarida 
o‘xshashlik sezilmaydi. Boshqa jihatdan ular bir xil bo‘lgan. Ko‘chmanchilar 
hayotida xunardmandchilik alohida rol o‘ynagan. Sak va massagetlar o‘rta-
sida misgarlik va zargarlik yuqori darajada bo‘lib, fanda "hayvon tasvirlari 
naqqoshligi" nomi bilan shuhrat topgan o‘ziga xos yuksak san’at uslubi keng 
tarqalgan. Ular oltin va kumush bezakli naqshinkor bosh kiyimlar, belbog‘lar 
kabi zardo‘zlik buyumlarini tikishni bilishgan. Shu asnoda "Qozoq" xalqi o‘z 
milliy qalpog‘i sak xalqi milliy kiyim boshidan kelib chiqqan deyishadi. 
Sak va massaget ko‘chmanchilari Markaziy Osiyoda 5-3 mingyilliklarda 
rivojlangan ikki irqqa: Shimoliy Yevrapoid va Janubiy Yevrapoid irqlariga 
mansubligini olimlar aniqlashgan. Ammo ikki irq turli yo‘nalish va turli 
tezliklarda tarqalganini hisobga oladigan bo‘lsak, Markaziy Osiyo xalq-
larining aynan qaysi irq turiga ko‘proq taalluqli ekanligini aniq aytish qiyin. 
Irqdan farqli o‘laroq Rus lingvistiklarining aniqlashlaricha, Markaziy 
Osiyoning barcha ko‘chmanchi aholisi "Xindoriy" tilida so‘zlashuvchi xalq 
bo‘lgan ekanlar. 
Demak, hozirgi kunda bizga ma’lum bo‘lgan Markaziy Osiyoning 
ba’zi xalqlarining tili aynan Xindoriy tili zaminida vujudga kelganligini 
yuqoridagi faktlar tasdiqlashi mumkin.