Microsoft Word Bolalar nevrologiyasi end doc

38-rasm.
 Bazal o‘zaklar.
1. Qadoq tana tizzasi 
2. Tiniq to‘siq 
3. Dumli o‘zak boshchasi 
4. Gumbaz ustuni 
5. Ichki kapsula 
6. Orolcha po‘stlog‘i 
7. Lentikulyar o‘zak qobig‘i 
8. Rangpar shar 
9. Uchinchi qorincha 
10. To‘siq 
11. Dumli o‘zak dumi 
12. Gippokamp 
13. Yon qorinchani orqa shoxi 
14. Qadoq tana kamayishi 
Dumli o‘zak ko‘ruv bo‘rtig‘idan chegaralovchi hosila bilan ajralib turadi. 
Dumli o‘zakning boshi yasmiqsimon o‘zakdan ichki kapsulaning oldingi 
oyoqchasi bilan ajralib turadi. Bosh miya po‘stlog‘idan Varoliy ko‘prigiga 
yo‘naluvchi proyeksion tolalar, hamda dumli va yasmiqsimon o‘zaklarni qo‘shib 
turuvchi assotsiativ tolalar bu yerdan o‘tadi.
Dumli o‘zakning boshi, yasmiqsimon o‘zakning orqa qismi – qobiq 
(putamen) bilan o‘tkazuvchi yo‘llar orqali bog‘langan bo‘lib dumli o‘zakning 
boshchasini hosil qiladi, uning joylashgan yeri bosh miya asosining hidlov 
piyozchasiga (bulbus olfactorius) to‘g‘ri keladi.
Dumli o‘zakning dumi ham qobiq bilan yasmiqsimon o‘zakning pastki 
o‘siqchasi orqali bog‘langan.
2. Yasmiqsimon o‘zak (nucleus lentiformis) dumli o‘zakning tashqi 
tomonida joylashgan. Ichki kapsulaning oldingi oyoqchasi yasmiqsimon o‘zakni 
dumli o‘zakdan, uning orqa oyoqchasi esa yasmiqsimon o‘zakni ko‘ruv 
bo‘rtig‘idan ajratib turadi.
Yasmiqsimon o‘zak uchburchak yoki piramidasimon shaklga ega, uning 
asosi tashqi, uchi esa ichkari va pastki tomonga qaragan.
Yasmiqsimon o‘zakka oddiy ko‘z bilan qaralganda ham uning tashqi qismi 
qobig‘i (putamen) to‘q kulrang, o‘rta va ichki qismi esa rangsizroq. Bu o‘zakning 
qismlari o‘zaro yupqa oq modda qatlami bilan ajralib turadi.
Yasmiqsimon o‘zakning rangsizroq o‘rta va ichki qismi rangpar shar (globus 
pallidus) nomi bilan ataladi.
Yasmiqsimon o‘zakning tashqi bo‘lagi qobiqning rangi to‘qroq ekanligining 
sababi shundaki, uning o‘tkazuvchi yo‘llari (tolalari) miyelin parda bilan 

---

 88
qoplanmagan, och rangga ega bo‘lgan qismi rangpar shar esa asosan miyelin 
pardali tolalarga boy. Oxirgi yillarda rangpar shar va uning tarmoq qismiga, 
taalluqli bo‘lgan ma’lumotlarga o‘zgartirishlar kiritilgan. Sobiq sovet olimlari 
Y.Y.Liberzon (1987) va L.A.Kukuev (1955) yasmiqsimon o‘zakning tashqi qismi–
putamen filo va ontogenez davrida oldingi miyadan (telencephalon) tashkil 
topganligini, rangpar shar (globus pallidus) esa oraliq miyadan rivojlanganligini 
aniqlashgan. Shunday qilib dumli o‘zakning boshi va yasmiqsimon o‘zaklar 
ekstrapiramida tizimining asosini tashkil etadi.
Filo va ontogenez jihatidan dumli o‘zakning boshi va qobiq targ‘il tana yoki 
striar tizim (striatum), po‘stloq osti o‘zaklarining qolgan qismi va rangpar shar esa 
pallidar tizim (pallidum) nomi bilan yuritiladi.
Filogenetik va tsitoarxitektonik tekshirishlar natijasida rangpar shar 
ekstrapiramida tizimining qadimgi qismi ekanligi aniqlangan. Targ‘il tanani 
rivojlanishi bosh miya yarim sharlarining taraqqiyoti bilan bog‘liq.
Bosh miya yarim sharlari va proyeksion yo‘llarining taraqqiy etishi va 
markaziy nerv tizimining pastki qismlari bilan bog‘lanishida jiddiy o‘zgarishlarga 
olib keladi, natijada u ichki kapsula yordamida dumli o‘zak va qobiqqa bo‘linadi.
3. Bodomsimon tana (corpus amygdaloideum) bosh miya chakka 
bo‘lagining pastki gippokamp pushtasining oldingi qismining orasida joylashgan.
4. To‘siq – (ixota) (claustrum) yasmiqsimon o‘zakning tashqi tomonida 
joylashgan bo‘lib, u kulrangga ega bo‘lgan yupqa plastinkadan iborat, 
yasmiqsimon o‘zakdan tashqi kapsula ajratib turadi.
Po‘stloq osti tugunlarining gistologik tuzilishi.
1. Targ‘il tananing qobig‘i ko‘p miqdordagi mayda va ba’zan uchrab 
turuvchi yirik hujayralardan iborat, ular multipolyar, uchburchak shaklga ega, 
sitoplazmasi tigroid moddadan xolis. Qobiqda miyelin pardali tolalar juda kam, 
asosan mustaqil, tutam-tutam holida bo‘lgan miyelinsiz tolalar uchraydi.
Dumli o‘zakning boshi va qobiqni gistologik tuzilishi bir xil bo‘lganligi 
uchun ularni striatum tarkibiga kiritilgan.
O.Fotx (O.Vogt, 1920) fikriga binoan targ‘il tananing ba’zi qavatlari 
o‘zining makroskopik va gistologik o‘zgarishi bilan bosh miya po‘stlog‘ining 
analogik qavatlarining tuzilishiga o‘xshaydi.
Bilshovskiy (1920) tekshirishlarining natijasi bo‘yicha targ‘il tanada ikki xil 
ganglioz hujayralarni uchratish mumkin. Ko‘pchilikni mayda yirik o‘zaklik Goldji 
hujayralari tashkil etadi, ularga efferent tolalar kiradi. Ularning aksonlari esa yirik 
hujayralar tomon yo‘naladi. Bu yirik hujayralar uzun aksonlik I va II tipdagi Goldji 
hujayralariga kiradi.
Targ‘il tanada uchrovchi kam miqdordagi miyelinli tolalar qisman bosh 
miya po‘stlog‘i hujayralariga tegishli bo‘lib striatumga kollateral tolalar berib, 
chuqurroqda joylashgan boshqa po‘stloq osti markazlari tomon yo‘naladi. Ularning 
ma’lum bir qismi targ‘il tanadan boshlanib, rangpar shar va boshqa markazlar bilan 
o‘zaro bog‘lash vazifasini bajaradi.
Ko‘p miqdordagi zich joylashgan miyelin pardasi bo‘lmagan tolalar balki 
simpatik nerv tizimiga taalluqli bo‘lsa kerak degan fikrlar bor.

---

 89
2. Rangpar shar-pallidum, striar tizimdan o‘zida ko‘p miqdorda miyelin 
pardali tolalar borligi va unda hujayralarning nisbatan kamligi bilan farq qiladi.
Pallidumning hujayralari yirik, ular akson va dendritlarga ega. Hujayra 
tanasi va uning dendritlari juda qalin, ilmoqsimon simpatik tolalar bilan qoplangan. 
Ilmoqsimon tolalarning oxiri–qalinlashgan qismini tashkil etib juda ko‘p 
miqdordagi impulslarni rangpar sharning hujayralariga yetkazib berish natijasida 
ular nihoyatda ko‘p miqdorli impulslarni qabul qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. 
Pallidumning hujayralari yirik, uchburchak, duksimon shakliga ega bo‘lib, 
dendritlarga va tigroid moddaga juda boy.
Po‘stloq osti o‘zaklarining kimyoviy tizimi. Pallidum bilan striatumning 
orasida juda katta farq bor. 
Pallidar tizimda yetarli miqdorda ohak yoki soxta ohak borligi (Spatz, 1922), 
striatumda esa uning yo‘qligi aniqlangan. Undan tashqari pallidumda lipoidlar 
parchalanishiga xos bo‘lgan spirtda erimaydigan moy va moysimon moddalar bor. 
Pallidum va unga yaqin turuvchi qora moddada ko‘p miqdorda «miya tomiri» va 
oqsil almashuviga xos mahsus pigment borligi aniqlangan. 
Qora modda hujayralarida biogen amin dopamin sintez qilinadi va u 
nigrostriar yo‘llar orqali dumli o‘zakka boradi. Tormozlanishni kamaytirish 
mediatori vazifasini bajaradi. Qora moddaning zararlanishi dopamin sintezini 
kamayishi, uni striar tizimga kam miqdorda borishi natijasida parkinsonlik 
sindromi kelib chiqishga sabab bo‘ladi.
Ekstrapiramida tizimini normal faoliyatida asetilxolin va gistamin hamda 
dopamin va serotonin muvozanati ta’minlanishi kerak. Muvozanatning buzilishi 
natijasida asetilxolin miqdorining oshib ketishi akinetik–rigidlik, dopamin miqdori 
oshishi giperkinetik sindromni keltirib chiqaradi.