|
II – BAP. QALA EKSPERTIZANI EKOLOGİYaLASTIRIW
MAShQALALARI
Ha’zirgi zaman ylimiy-texnikalıq revolyutsiyası jag’daylarında adamzattın’ qorshap
turg’an ortalıq penen o’z-ara qatnasıqlar barg’an sayın shiyelenisip baratır. Olardın’
arasında u’zliksiz ko’beyip atırg’an zatlardın’ ha’m energiyanın’ almasıwı, ta’biyiy
energetikalıq balanslardın’ antropogenli transformatsiyada bolıwı, ta’biyiy qorlardı ken’
ko’lemde paydalanıw na’tiyjesinde qorshap (gurg’an ortalıqqa qaytıp keletug’ın
sanaat ha’m turmıslıq qaldın’lardın’ ko’beyiwi adamnın’ ta’biyatqa ta’sirin keskin
ku’sheytedi. Ta’biyatta ma-saqlanıp atırg’an ta’biyiy qorlar qanshelli ko’p o’ndirilse,
sonshelli onın’ o’zin-o’zi ha’rqıylı shıg’ındılardan tazalaw uqıbı pa’seyedi. Ha’zir eski
ha’m jan’a, biraq tez rawajlanıp atırg’an industriyalı regionlarda ta’biyiy qorlardın’
qıtshılıg’ı sezilip atır. Olardın’ qo-rı ha’m qazıp shıg’arıw ko’lemi azayıp, sapası
to’menlep baratır. Bul qorshap turg’an ortalıqta tirishilik etiwshi jamlı maqluqlarg’a,
sonın’ ishinde adamg’a da za’ha’rli ta’sir jasaytug’ın zatlar toplanıwına alıp kelmekte.
Sebebi ha’zirgi zamannın’ idimiy-texnikalıq revolyu-tsiya jag’daylarında ja’miyettin’
ha’m ta’biyattın’ o’z-ara tıg’ız baylanı-sta ha’reket etiw mashqalalarının’ jıyındısı
kompleksli izertlen-gen joq. A’lbette, bunday pikir da’slepki ko’zqarasta tiykarsız
ko’riniwi mu’mkin. Sebebi ko’plegen ta’biyattı izertlewshi ilimler qorshap turg’an
ta’biyiy ortalıqtı a’lle qashan ha’r ta’repleme izertlegen. Atap aytqanda ja’miyettin’
xojalıq jumısının’ ta’biyatqa tiygize-tug’ın ta’sirin u’yrenip atır. Solay bolsa da
bizdi qorshap turg’an ta’biyiy ortalıqta ju’z berip atırg’an ko’plegen qolaysız
o’zgerislerdin’ teren’ sebepleri, antropogenli sıpattag’ı fizikalıq ha’m ximiyalıq
faktorlardın’ ta’biyiy ekosistemalarg’a unamsız ta’sirinin’ ma’nisi ele jeterli
u’yrenilgen joq. Ma’selen iri texnikalıq (ka’n sanaatı, qurılıs, gidrotexnikalıq ha’m
basqalar) ilajlardı a’melge asırıw, keq ko’lemde meliorativlik jumıslar islew,
zu’ra’a’tlikti arttırıw ha’m zıyankeslerge qarsı gu’resiw maqsetinde awılxojalıg’ın
jedel ximiyalastırıw unamlı na’tiyjeler menen birge ku’tilmegen unamsız
"sawg’alardı"da a’keliwi mu’mkin. Sebebi bunday ilajlar uzaq mu’ddetli emes, olar
jaqın perspektivanı go’zlep o’tkeriledi. Sonlıqtan o’tkerilgen ilajlardın’ haqıyqıy
texnikalıq-ekonomi-kalıq na’tiyjeei ku’tilgen na’tiyjeden a’dewir to’men bolıp
shıg’adı. Al hawanın’ ha’m suwlardın’ ha’dden tısqarı pataslanıwı, stixiyalı ta’biyiy
23
protsesslerdin’ ku’sheyiwi (eroziyalı ha’m deflyatsiyalıq protsesslerdin’ rawajlanıwı,
jerlerdin’ shorlanıwı ha’m batpaqlıqqa aylanıwı, jerdin’ jılısıw jag’daylarının’,
qulamalardın’, sel tasqınlarının’ ku’sheyiwi h.t.b.), tog’ay jag’dayının’, ot-sho’p
daqıllarının’ to’menlewi ha’m nabıt bolıwı, balıqshılıqtın’ joq bolıwı, bir so’z benen
aytqanda qorshap turg’an ortalıqtın’ deformatsiyalanıwı ken’ ko’lemdegi ilajlardı
a’melge asırıudın’ za’ru’rligin payda etedi.
Bunday aljasıqlar tiykarınan ta’biyiy ortalıqqa antropogenli aralasıwdın’ "keri
ta’sirin" durıs boljaudın’ qıyınshılıg’ınan, olardın’ aqıbetin boljaudın’ ilimiy
tiykarlang’an usıllarının’ joqlıg’ınan ha’m ta’biyiy ortalıqtı qorg’aw wazıypaları
menen onın’ qorların ku’shli paydalanıw arasındag’ı kelispewshiliklerdin’ ilimiy
ma’nisi tuwralı tu’einiklerdin’ sheklengenligknen kelip shıg’adı. Solay etip, qorshap
turg’an ta’biyiy ortalıqtın’ tiykarg’ı qa’siyetleri, sjın’ sho’lkemleskenlik formaları
ha’m da’rejeleri, strukturalıq mexanizdіeleri, ta’byyiy protsesslerdin’ fizikalıq ma’nisi
ha’m antropogenli faktorlardın’ ta’sirinen ta’biyatta payda bolg’an o’zgerislerdin’
dinamikası haqqında ilimiy bilimlerdin’ jetispey atırg’anlıg’ı seziledi. Bunnan
qorshap turg’an ortalıqtı qrrg’aw, onı maqsetke bag’darlap qayta du’ziw, sonday-aq
fundamental ekologiyalıq ilimiy izertlewler ju’rgiziw za’ru’rligi kelip shıg’adı.
Bizin’ pikirimiz boyınsha qorshap turg’an ortalıqtın’ mashqalaların tu’p
tiykarınan izertlewlerdin’ bas maqsetleri anag’urlım ulıwma tu’rde bolıp, olardı
to’mendegishe belgilew mu’mkin:
1) qorshap turg’an ta’biyattın’ ta’biyiy qa’siyetlerin saqlaw, jaqsılaw ha’m
maqsetke bag’darlap qayta du’ziw jolı menen onı xalıqtın’ tirishiligine ha’m ku’n
ko’ris jag’daylarsha qolaylastırıw;
2) sanaat ha’m awıl xojalıq o’ndirisin qaldın’sız texnologiyag’a tezirek ha’m
tolıg’ıraq o’tkerip, qorshap turg’an ortalıqqa taslanatug’ın zıyanlı taslandılardı,
qaldın’lardı qısqartıw ha’m saplastırıw maqsetivde suwdan paydalanıwdın’ tuyıq
tsikllerin du’ziw;
3) ta’biyiy qorlardı, ba’rinen burın suw, jer ha’m biologiyalıq qorlardı na’tiyjeli
paydalanıw arqalı olardın’ qorg’alıwın, u’zliksiz o’ndiriliwin qayta tiklew ha’m
ken’eytiu.
Ko’rsetilgen wazıypalardı sheshiw ushın ha’r ta’repleme fundamental
ekologdalıq izertlewler o’tkeriw za’ru’r. Olar ilimiy pa’nlerdin’ ken’ toparınan
24
quralg’an ilimiy jumıslardın’ ko’p ta’repli komplek-sin sho’lkemlestiriwdi ha’m
usınday komplekske kiretug’ın barlıq ilimiy izertlewlerdi barınsha
ekologiyalastırıwdı talap etedi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
