tirishilik ortalıg’ının’ saqlang’an-lıg’ının’ o’lshemin yamasa kerisinshe olardın’ buzılıw
da’rejesinin’ o’lshemlerine tiykarlana otırıp olardın’ en’ baslılarına, a’sirese bizin’
15
jag’dayımızg’a beyimlestirin’kirep qısqasha, geografiyalıq sxemalarına. bahalawdın’
o’lshemlerine toqtap o’temiz.
El degen so’z - geografiyalıq jaqtan en’ aldı menen aymaq, ken’islik degendi
an’latadı. Onın’ ekologiyalıq roli ma’mleketlerdin’ maydanında jaylasqan
ekosistemalarınan baslap, olardın’ ko’leminde xızmetinin’ a’hmiyeti u’lken
ko’lemindegi regionallıq payda bo-lıwlardan tap biosferag’a deyin ku’shli. Bizin’
ku’nimizde ekosistemanın’ xızmeti tek g’ana olardın’ ta’biyiy qa’siyetike g’a’rezli bolıp
qoymastan, olarg’a antropogenlik ta’sir etiwine, ta’biyattın’ o’zgeriw sistemasının’
da’rejesine, ta’biyiy protsesslerdin’ fizikalıq, ximiyalıq ha’m biologiyalıq qatnasları da
kiredi. Sonlıqtan ekosistemalardın’ ulıwma ierarxiyasın anıq tu’rde biliw za’ru’r. Sonday-
aq olardın’ anıq tu’rde jasaytug’ın isenimliliginin’ shegin. olardın’ buferligin ha’m
jo’nelisinin’ bag’ıtın biliw kerek. Ha’zirgi waqıtta ortalıqtın’ de-gredatsiyasının’
o’lshemin bahalaw ushın integrallı - indikatsiyalıq ko’rsetkishlerdi paydalanıwg’a bolar
edi. Biraqta onday shkalalar ele qa’liplesken joq. Tirishilik ortalıg’ının’ anaw yamasa
mınaw ekosistemanın’ (biogeotsenozdın’) sapasın anıqlaytug’ın universallıq geo-
yamasa bioindikatorlarda joqtın’ qasında. Sonlıqtan ekologiyalıq bahanı. yag’nıy
bahalanıp atırg’an protsesslerdi tek shamalap belgilew (konstatatsiya) formasında
beriwge boladı. Bunda a’motsionallıq subektivlik elementler qatnasıp 1 ha’m 10
protsentlik nızam normativinin’ salıstırılg’an tu’rinde ha’m xalıqtın’ baxalang’an haqıyqıy
o’liminir ko’rsetkishinin’ teoriyalıq sheginen standartizatsiyalang’an ko’rsetkishi arqalı
g’ana sıpatlaw mu’mkin.
Ekosistemadardı bayanlawda birden-bir o’lshemge negizlengen qanday da bir
klassifikatsiyag’a tiykarlanıw kerek. Ta’biyiy sistemalardın’ o’z-o’zinen qa’lpine keliw
pa’tin (egerde o’z-o’zinen qa’lpine keliw mu’mkinshiligi bolsa) ol sistemalardın’
biomassasının’ ha’m biologiyalıq o’niminin’ sapasının’ sanının’ jag’dayın paydalanıwdı
shamalaydı. Sonın’ menen birge olardı mına to’mendegi izbe-izlikke (gradatsiyalarg’a)
bo’liwge boladı:
1) ta’biyiy jag’dayda - antropogenlik ta’sir etiudin’ tek g’ana ulıwma ko’rinisi
(fonı) bolıp joqarg’ı biomassası, to’mengi biologiyalıq o’nimi bahalanadı;
2) jag’daydın’ teppe-ten’ligi - qayta qa’lpine keliw protsessinin’ tezligin buzıwdın’
jo’nelisinen joqarılıg’ı yamasa ten’ligi, biologiyalıq o’nimnin’ ta’biyattag’ıday ko’pligi,
biomassanın’ to’menlene baslawı;
16
3) krizislik jag’day-antropogenlik buzılıw tezligi boyınsha ta’biyiy o’z-o’zinen
qa’lpine keliw protsessinen joqarılaydı, degen menen ekosistemanın’ ta’biyiy negizi
saqlanadı, biomassa to’menlegen, biologiyalıq o’nim birden joqarılag’an;
4) qorqınıshlı jag’day - burıng’ı ekosistemanın’ antropogenlik ta’sirden o’z ornına
qaytadan keliwi, az o’nimli, biomassası az ha’m qa’de boyınsha to’menlep baratırran;
5) apatshılıq jag’day - az o’nimli ekosistemanı bekkemlew qıy ın qaytatug’ın
protsess, biomassa ha’m biologiyalıq o’nimlilik en’ az;
6) ha’lsiz (kollaps) jag’day - joytılg’an biologiyalıq o’nimliliktin’ qaytalanbawı,
biomassanın’ nolge ten’lesiuge umtılıwı.
Ta’biyattın’ joq bolıwın - ta’biyiy ekologiyalıq klassifikatsiyadantısqarı
meditsinalıq-sotsiallıq shkalada boljaw kerek, sebebi onday klassifikatsiya
elatlı orınlardı da qamtıydı. Anaw yamasa mınaw aymaqtag’ı adamlar o’zlerinin’ qalasın
yamasa regionın ekologiyalıq qıyınshılıq. ekologiyalıq alatshılıq zonası
dep dag’azalawdıtalap etedi ha’m t.b.
Adamgershilik boyınsha olardı tu’siniw ha’m quwatlaw kerek, degen menen a’dil
o’lshemnin’ bolg’anı maqsetke muwapıq keledi. Qıyınshılıq yamasa apatshılıq bolg’an
jerdits jag’dayın basqasha tu’siniw qıyın. Onın’ ushın joqarıda bayan etilgen ta’biyattın’
jag’dayın klassilar payda boldı, olardın’ biologiyalıq potentsialı, o’nimdarlıg’ı
ju’da’ to’men bolıp kelmkte. Joqarg’ı o’nimdarlı gidrofit ha’m mezofitler joq
bolıp, ornına kserofit ha’m galofit o’simlikler payda boldı. Na’tiyjede ot-sho’pler
menen jaylawlardın’ maydanı qısqarıp ketti.
1-podzonag’a salıstırg’anda ishimlik suwdın’ sapası birqansha jaqsı. jazdın’ 2-
3 ayının’ ishinde suw ma’mleketlik standart nor-masına sa’ykes bolıp keledi, basqa
waqıtta PJK-nın’ normasınan asıp ketkeni anıqlanıldı.
Porlıtaw poselkasında 1990-j. suwdın’ minerallasıw 1,7-2,5 esege artıp,
xlorid, sulfat birikpeleri boyınsha PJK-nın’ nor-masınan a’dewir asıp ketti.
Pataslawshı zatlardın’ joqarı da’rejede toplanıw, normadan bir qansha asıp ketti:
fenol, mıs, xrom - 4 esege shekem nefto’nimleri - 5 ese, pestitsidler - 10 sse.
Sırda’ryanın’ suwında nitratlar - 2-4 esege arttı neft o’nimleri ha’m fenol - 2-5
esege arttı PJK-nın’ normasınan asıp ketti.
Gu’zgi ma’usimnin’ qa’wipliligi sonda, awıl xojalıq maydanları-nan shıg’arıp
taslanatug’ın patas suwlardın’ da’ryag’a jiberiletug’ınlıg’ı boldı. Na’tiyjede,
17
mısalı Qon’ırat, Kegeyli, Shımbay h. t.b. rayonlardın’ xalqı den sawlıqqa zıyanlı
aqıbetlerdi bası-nan keshirip atır. Kesellik tu’ri de ko’beyip atır. Ma’selen, o’n’esh
ragi, ot qalta awırıwı, zat almasıwg’a baylanıslı kesel, bunın’ ha’mmesi suwdın’
pataslanıw faktorına baylanıslı qubılıslar.
Qızıl Orda oblastı juqpalı ha’m dem alıw organlarına bayla-nıslı awırıwdın’
orayı. Bul jerde Qazaqstan Respublikasına qarag’anda qan tamırı awırıwı, dem
alıw asqazan organlarının’ keselligi joqarılap baratır. İnvalidliktin’ sanı ko’beyip
atır.
Do'stlaringiz bilan baham: 
