Microsoft Word Bayniyazova. N

I – BAP. QALALARDA EKSPERTIZALIQ TA’BIYATTI QORG’AW 

SHIG’INLARI HA’M QARJILAY JA’RDEM KO’RSETIW ILAJLARI 

XAQQINDA 

 

Aral ten’izi basseyninde payda bolg’an ekologiyalıq mashqalalardı sheshiw 

boyınsha 1997-jıl so’zden a’meliy iske o’tiw jılı bolıp esaplanadı. Sebebi Aral 

apatshılıg’ı tuwralı 1997-jılg’a shekem tek simpoziumlarda, xalıq-aralıq 

konferentsiyalarda ha’m basqa da u’lken-u’lken forumlarda so’z etilip kelgen bolsa, 

1997-jılı 28-fevralda Almatı qalasında bolıp o’tken Oraylıq Aziya ma’mleketleri 

prezi-dentlerinin’ ushırasıwında Aral ten’izin qutqarıw boyınsha xalıq aralıq fondına 

ha’r jılı to’lenetug’ın to’lem ha’rbir Oraylıq Aziya Respublikası byudjetinin’ 03 

protsenti mug’darında belgilendi, Al-matı deklaratsiyası qabıllandı. Bul hu’jjette 

prezidentler 1998-jıldı Oraylıq Aziyada BMSh nin’ qa’wenderligi astında qorshap 

turg’an ortalıqtı qorg’aw jılı, - dep dagazalawg’a niyetlerin bildiredi. Biraq bul 

kelisimge shekem Oraylıq Aziya ma’mleketlerinin’ basshıları Aral ten’izi 

mashqalasına bag’ıshlangan birneshe joqarı da’rejedegi ushırasıwlar o’tkerdi. 

Ma’selen bunday birinshi a’njuman 1993-jılı Qazaqstannın’ Qızıl-Orda qalasında 

bolıp o’tti. Region ellerinin’ basshıları 1994-jıldın’ yanvarında ekinshi a’njumang’a 

No’knske jıynaldı. Olardın’ bul ushırasıwında Aral ten’izi basseyninin’ mashqalaları 

boyınsha ma’mleketler aralıq ken’es ha’m onın’ atqarıw komiteti, Araldı 

qutqarıw boyınsha xalıq aralıq fond du’zildi. Fondtın’ qarjı bazasın regionnın’ 

bes ma’mleketinin’ da’slepki to’lemleri, donor ma’mleketler ajıratatug’ın 

ha’rqıylı to’lemler ha’m qarjılar quraytug’ın boldı. 

1995-jıldın’ martında Tu’rkmenstannın’ Tashhauz wa’layatında prezidentlerdin’ 

u’shinshi ushırasıwı o’tkerildi. Solay etip, Almatı-dag’ı a’njuman Oraylıq Aziya 

ma’mleketleri basshılarının’ Aral ten’izinin’ mashqalaları boyınsha to’rtinshi 

ushırasıwı edi. Bul ushırasıwda Aral ten’izinin’ qayg’ılı jag’dayın saplastırıw 

mashqalası o’zinin’ ko’lemleri boyınsha usı regiondag’ı ma’mleketler-din’ 

ekonomikalıq mumkinshiliklerinen a’dewir joqarı turatug’ın-lıg’ı atap ko’rsetildi. 

Sonın’ ushın Aral mashqalasına abıraylı xalıq aralıq sho’lkemlerdin’, rawajlang’an 

ma’mleketlerdin’, onın’ u’stine jer ju’zilik ja’miyetshiliktin’ dın’qatı shıntlap 

ha’m uzaq mu’ddetke awdarıldı. Ha’zir tek g’ana ja’ha’n banki Aral boyın tiklew 

---

 

6

joybarlarına bunnan bılayg’ı bes jılda 380 million AQSh dolları mug’darında 

investitsiyalar paydalanıwdı na’zerde tutıp otır. Sebebi Aral mashqalasın sheshiwge 

jer ju’zilik ja’miyetshiliktin’ ja’rdem qolın sozıwında O’zbekstan Respublikası 

prezidenti İ. A. Karimovtın’ BMSh Bas Assambleyasının’ 48-sessiyasında (Nyu-

York 1993-jıl sentyabr), Evropada qa’wipsizlik ha’m birge islesiw boyınsha 

ken’estin’ Budapeshttegi Joqarı da’rejedegi ushırasıwında (1994-jıl dekabr), 

Shveytsariyada O’zbekstan sawda u’yinin’ ashılıwına bag’ıshlang’an ma’jiliste 

(1995-jıl yanvar) ha’m basqa da u’lken-u’lken forumlarda shıg’ıp  so’ylegen 

so’zlerinen kelip shıg’atug’ın juwmaq ha’m usınıslardın’ a’hmiyeti og’ada ullı boldı. 

Sonday-aq O’zbekstan Respublikası prezidentinin’ 1996-jıl 27-sentyabrdegi 

"O’zbekstan Respublikasının’ 1997-jılg’a ma’mleketlik byudjetine baylanıslı salıq 

reformasın teren’lestiriw boyınsha ilajlar haqqındag’ı" pa’rmanına muwapıq 1997-

jıldın’ 1-yanvarınan baslap O’zbekstan Respublikası aymag’ında ekologiya salıgı 

engizil-di. Bul salıq islep shıg’arılg’an o’nimnin’ (islengen jumıstın’, ko’rsetilgen 

xızmettin’) o’zine tu’ser bahasının’ 1 %  mug’darında belgilendi. Ol yuridikalıq 

ta’replerden g’ana o’ndiriledi ha’m Respublika byudjetine tu’siriledi. 

Usı pa’rman tiykarında Qaraqalpaqstan Reslublikası boyınsha 1997-jıldın’ 

birinshi yarımında yuridikalıq ta’replerden 23900 mın’ swm ekologiya salıg’ın 

o’ndiriw ornına, 66596,7 swm o’ndirildi yamasa tapsırma 278,6 protsentke orınlandı. 

Bunnan tısqarı Qaraqalpaqstan Respublikası ta’biyattı qorg’aw boyınsha 

ma’mleketlik komiteti ta’repinen 1996-jılı "Ta’biyattı qorg’aw haqqındag’ı" 

Qaraqalpaqstan Respublikasının’ nızamı tapapların turpayı tu’rde buzg’an 1021 

lawazımlı xızmetkerge ha’m puqarag’a 542700 swm mug’darında ja’riymalar salındı 

ha’m 471 adamnan 203600 swm o’ndirildi. Salıng’an ja’riymanın’ mug’darı 1995-

jılg’a salıstırg’anda 2,5 esege, al onın’ o’ndiriliwi 1,9 esegen ko’beydi. Sonday-aq 

komitet boyınsha 543700 sumlıq 209 dawa qoyılıp, sonın’ 173 dawasınan 147100 

swm o’ndirildi. 

"Suw ha’m suwdan paydalanıw haqqındag’ı" Qaraqalpaqstan Respublikasının’ 

nızamı talapların orınlamag’an 4 yuridikalıq ta’repke qoyılg’an 425700 swmlıq dawa 

Qaraqalpaqstan Respublikası xojalıq sudı ta’repinen ta’biyattı qorg’aw boyınsha 

ma’mleketlik komitettiq paydasına sheshildi. 

---

 

7

Usının’ menen qatar O’zbekstan Respublikası Ministrler kabine-tinin’ 1992-jıl 

29-iyundegi "qorshap turg’an ortalıqtı belgilengen mug’dardan zıyat shıg’ındılar 

menen pataslag’anı ushın to’lemler haqqındag’ı" 303-sanlı qararına muwapıq 

komitet ta’repinen 95 ka’rxanag’a 530200 swm mug’darında to’lemler qoyıldı. Onın’ 

2.34000 swmı 48 ka’rxanadan o’ndirildi. 

Qaraqalpaqstan Respublikası ta’biyattı qorg’aw boyınsha ma’mle-ketlik 

komitetinin’ ekologiyalıq ekspertiza bo’limi 1996-jılı xalıq xojalıg’ı tarawlarının’ 

297 obektinin’ joybarlıq hu’jjetlerin ekologiyalıq ekspertizadan o’tkerdi. Bul 1995-

jılg’a qarag’anda 11 joybarlıq hu’jjetke artıq, - degen so’z. Ekologiyalıq 

ekspertizadan o’tkerilgen 201 joybarlıq hu’jjetke kelisim berildi, olardın’ 21 qayta 

islewge qaytarıldı, al 44-ne joybarlıq hu’jjetlerde jiberilgen qa’te-kemshiliklerdi 

du’zetiw sha’rti menen ruxsat etildi, 232 joybarlıq hu’jjet qanaatlandırarsız, - dep 

tabıldı. Solay etip, ekologiyalıq ekspertiza bo’liminin’ esap betine 1996-jılı 1 mln. 541 

mın’ 250 swm kelip tu’sti ha’m onın’ 1 mln. 464 mın’ 720 swmı jumsaldı. 

1997-jıldın’ birinshi yarımında Qaraqalpaqstan ta’biyattı qorg’aw boyınsha 

ma’mleketlik komiteti ta’repinen "Ta’biyattı qorg’aw haqqındag’ı" Qaraqalpaqstan 

Respublikası nızamının’ talapların buzg’an 469 yuridikalıq ha’m fizikalıq ta’repke 

403,7 mın’ swm mug’darında ja’riyma salındı. Onın’ 161.5 mın’ swmı o’ndirilip, 

jergilikli qorg’a o’tkerildi. Sonday-aq usı da’wir ishinde 103 ka’rxana ha’m xojalıqqa 

354,2 mın’ swm dawa qoyıldı ha’m onın’ 93,4 mın’ swmı o’ndiril-di. Bunnan tısqarı 

O’zbekstan Respublikası Ministrler kabinetinin’ 1992-jıl 29-iyundegi "Qorshap 

turg’an ortalıqtı belgilengen normadan zıyat shıg’ındı ha’m pataslıqlar menen 

pataslag’anı ushın to’lemler haqqındag’ı" №303-qararına muwapıq 17 ka’rxanag’a 

287.2 mın’ swm to’lem qoyıldı, onın’ 124,2 mın’ swmı o’ndirildi. 

Qaraqalpaqstan Respublikası ta’biyattı qorg’aw boyınsha ma’mleketlik 

komitetine qaraslı ekologiyalıq ekspertiza bo’limi 150 ob-ekttin’ joybarlıq-smetalıq 

hu’jjetlerin ko’zden o’tkerdi. onın’ 87 ne ekologiyalıq ekspertiza o’tkerildi. al 63 ne 

qurılıstı baslawg’a kelisim berildi. Ekologiyalıq ekspertizadan o’tkerilgen 

joybarlıq-smetalıq qu’jjetlerdin’ 38i turaq jay qurılısına, 10ı densawlıqtı saqlaw 

obektlerine, 7 xalıq bilimlendiriw tarawına, 19 ı islep shıg’arıwg’a ha’m 12i 

kommunal xojapıg’ına baylanıslı hujjetler bolıp tabıladı. Olardın’ 127-ne 

kelisim berildi, 12 ne qayta islew sha’rti menen ruxsat etildi, 1 joybarlıq-

---

 

8

smetalıq hu’jjette a’kolo-giyalıq ko’zqarastan kemshiliktin’ joq ekenligi 

anıqlandı ha’m 10 hu’jjet qayta islewge jiberildi. Solay etip bul ekologiyalıq 

a’ks-pertiza bo’limi ta’repinen 1997-jılı Qaraqalpaqstan Respublikası 

aymag’ında qurılatug’ın obektlerdin’ joybarlıq-smetalıq hu’jjetlerinin’ derlik 90 

protsenti ekologiyalıq ekspertizadan o’tkeryldi. Biraq bul bo’lim jeke ha’m 

kishi ka’rxanalardın’ qurıp atırg’an ob-ektlerinin’ joybarlıq-smetalıq 

hu’jjetlerin ekologiyalıq ekspertizadan o’tkeriwge kewil bo’lmey atır. Degen 

menen g’a’rezsiz O’zbekstanda ha’m suverenli Qaraqalpaqstan respublikasında 

qorshap turg’an ta’biyiy ortapıqtı qorg’awg’a ha’m og’an qarjılay ja’rdem 

ko’rsetiwge baylanıslı ilajlardı a’melge asırıw boyınsha da’slepki qa’demler 

taslandı. 1998-jılı 'Ta’biyattan paydalanıw to’lemlerinin’ tiykarları xaqqında" 

ha’m "Shıg’ındılar haqqında" O’zbekstan Respublikasının’ qa’m Qaraqalpaqstan 

Respublikasının’ nızamların qabıl etiw jobalastırılg’an. Solay etip, bul nızamlar 

qabıllanıp, o’z ku’shine kirgennen xeyin shıgarıw, sakdaw ha’m qayta islew 

ma’seleleri retlestiriledi, qorshap turg’an ta’biyiy ortalıqtı pataslawshı yuridikapıq 

ha’m fizikalıq ta’repler ushın to’lemler sisteması ta’rtiplestiriledi. Biraq bul 

bag’darda ko’pshilik sırt eller u’lken ta’jiriybege iye. Solardın’ ishinde 

Yaponiyanın’ is usılları  dın’qatqa  ılayıq. Sonlıqtan biz.olarg’a ken’irek toqtap 

o’temiz. Sebebi bul ma’seleler Yaponiyada nızam arqalı sheshiledi ha’m 

"Ja’miyetlik za’lelge qarsı gu’resiw boyınsha korporatsiya haqqında" (1965), 

"Ja’miyetlik za’lelge qarsı gu’resiw boyınsha shıg’ındılardı ka’rxana 

iyelerinin’ o’tewi haqqında" (1970), "Kiri ha’m orta ka’rxanalarg’a ja’rdem 

ko’rsetetug’ın korparatsiya haqqında" (1972) ha’m basqa da nızamlar ha’reket 

etip tur. Olar ekologiyalıq standartlardın’ obekti bolıp esaplanadı. 

Sonday-aq Yaponiyada adam jasaytug’ın ortalıqtı buzıwdın’ 7 tu’ri bar, olar 

"kogay" dep ataladı ha’m hawanı pataslaw, suwdı pataslaw, shawqım, dirildi, 

jag’ımsız iyisler, topıraqtı pataslaw, topıraqtın’ sho’giwi, - degen tu’rlerge 

bo’linedi. Bunnan tısqarı jasaw or-talıg’ı jag’dayı boyınsha 3 tu’rden ibarat. Olar 

ta’biyat elementleri-nin’ bolıwı. adam jasaytug’ın ortalıqtın’ sotsiallıq qolaylılıq 

da’rejesi; janlı ta’biyat obektlerine ta’sir etiw, - dep ataladı. Standartlar bolsa, 

Yaponiya hu’kimeti ta’repinen ornatıladı. 

---

 

9

Pataslanıwlardı qadag’alaw bag’darlaması to’mendegi tiykarg’ı bo’limlerden 

turadı: 

Kirisiw bo’liminde bag’darlamanın’ tiykarları beriledi, onın’ xa’reket etiw 

rayonları, qorshap turg’an ortalıqtın’ sapa standartlarının’ bag’darlamalıq maqsetleri 

ha’m bag’darlamalıq ha’reket etiw mu’ddetleri yamasa bag’darlamada ko’rsetilgen 

maqsetlerge erisiw mu’dtsetleri so’z etiledi. 

"Bag’darlamanın’ ha’reket etiw rayonlarının’ sıpatlaması rayonnın’ ta’biyiy 

sharayatları haqqında mag’lıwmatlardı (orınnın’ relefi, meteorsshogiyalıq 

sharayatlar ha’m t.b.), demografiyalıq ko’rekishlerdi, materiallıq o’ndiriotin’ 

dinamikası xaqqında (sanaat tarawları tuwralı) mag’lıwmatlardı, ekologiyalıq talaplar 

tiykarında qalalardı abadanlastırıw boyıyasha (qalalıq joybarlastırıw, suw o’tkeriw 

tarmakları, kanalizatsiya sistemaları, sanaatga paydalanıw ushın suw jetke-riw, 

qaldın’lardı qayta islew, jollar, temir jol tarmakların, portlar, aa’rodromlar salıw, 

parkler du’ziw h.t.6.) mag’lıwmatlardı o’z ishine aladı. 

Bag’darlamanın’ "qorshap turg’an ortalıq jag’dayının’ statlaması" bo’liminde 

xawa ha’m suwdın’ pataslanyw jag’dayı tuwralı, shawqım da’rejesi, dirildi da’rejesi 

haqqında, topıraqgın’ sho’giw da’rejeleri tuwralı, topıraqtın’ pataslanıwı, 

qaldın’lardın’ ko’lemleri h.t.6. boyınsha mag’lıwmatlar beriledi. 

"Pataslanıwg’a qarsı gu’resiw boyınsha ilajlar" bo’limi bolsa, 

bag’darlamanın’ en’ a’hmiyetli bo’limi bolt, onda qorshap turg’an ortalıqqa 

qorg’aw tuwralı ayqsh bag’darlardın’ dizimi xa’m jeke ka’rxana iye-lerinin’, jergilikli 

ha’kimiyat uyımlarının’ wazıypaları bo’lip-bo’lip ko’rsetiledi. Usılay etip 

bag’darlamalarda pataslanıwg’a qarsı gu’resiwge bag’darlang’an ilajlardın’ ken’ 

toparı na’zerde tutıladı. Al jergilikli ha’kimiyat uyımları qalalıq transporttı, qurılıstı 

retlestiriw o’ndi-riwshi ku’shlerdi jaylastırıw, kanalizatsiya sistemaların qurıw, 

"buferli" zonalar du’ziw, jerden paydalanıw sistemasın jetilistiriw ilajların ko’riw, 

qorshap turg’an ortalıqtın’ jag’dayın baqlaw ha’m qadag’alaw stantsiyalarının’ 

tarmag’ın keqeytiw qusag’an ortalıqtı qorg’awg’a baylanıslı jumıs formalarınan 

paydalanadı. Bulardın’ ishinde otınnın’ (janarmaydın’) basqa "a’dewir taza" 

tu’rlerine o’tiw, ha’r qıylı tazalaw u’skenelerin-ornatıw, suwdan paydalanıw 

tarmakları ko’beytiw h.t.6. ma’seleler bar. 

---

 

10

Derlik barlıq bagdarlamadarda "pataslanıwdı qadag’alaw boyın-sha qorshap 

turg’an ortalıqtın’ jag’dayın baqlaw sisteması haqqında" arnawlı bo’lim bar. Bul 

bo’limler texnika menen ta’miyinlewge qosa monitoring stantsiyalarının’ tarmag’ın 

ketseytiw yamasa jetilistiriw boyınsha jergilikli ha’kimiyat uyımlarının’ jumıs 

bag’darlaması jazılg’an. 

Bag’darlamanın’ juwmaqlawshı bo’liminde tiykarınan jumıstın’ na’tiyjeliligin 

arttırıw jolları haqqında pikirler, bag’darlamanı qarjılandırıwdın’ ulıwma jag’dayı 

ha’m onı orınlawg’a jumsalatug’ın shıg’ınlardı jergilikli ha’kimiyat uyımları menen 

jeke sek-tor arasında bo’listiriw boyınsha esaplawlar beriledi. Sonday-aq bul 

bo’limde bag’darlama regionallıq rawajlandırıw ha’m tiykarlaw (za’ru’r bolg’an 

jag’dayda), basqa bag’darlama menen baylanıstırıw, ta’biyattı qorg’aw talaplarına 

muwapıq olardı tolıqtırıw ha’m duzetiw tuwralı usınıslar keltirildi. Sebebi qorshap 

turg’an ortalıqtın’ pataslanıw "eksportının’" mashqalası burınnan bar, al son’g’ı 

waqıtları ol ha’dden tısqarı keskinlesip ketti. Sonlıqtan qrrshap turg’an ortalıqtın’ 

pataslanıw "eksportı" mashqalasın Yaponiya kompaniyaları eki jol menen 

sheshedi. Birinshisi- bul Yaponiya korporatsiyalarının’ o’zleri jaylasqan 

aymaqta ha’reket etip turg’an sıbaylas kompaniyalardın’ o’ndirislik ha’reketi 

na’tiyjesinde sırt ellerdin’ qorshap turg’an ortalıg’ına tikkeley za’lel keltiriw. 

Ekinshisi- bul sapasız, ekologiyalıq jaqtan taza emes tawarlar-dı  sırt ellerge 

eksport jasaw arqalı qorshap turg’an ortalıqtı tikkeley emes, al qosımsha pataslaw. 

Bul ha’reket xalqının’ ekologiyalıq sawatı jeterli emes, qorshap turg’an ortalıqtı 

qorg’aw ushın ja’miyetshiliktin’ ha’reketi to’men ha’m rawajlanıw jolshda 

baratırg’an el-lerge islenedi. Bunnan tısqarı Yaponiya kompaniyaları o’ndiristi ken’ 

masshtabta rawajlandırıp, qon’sılas ellerdin’ qorshap turg’an ortalıg’ın

 

tikkeley 

pataslaw menen birge qa’wipli pestitsidlerdi ha’m sin-tetikalıq zatlardı satıw menen 

de shug’ıllanadı. Sebebi bunday ha’reketlerge Yaponiyada tıyım salıng’an 

yamasa olar sheklengen. Sonlıqtan Yaponiyanın’ ximiya kompaniyaları islep 

shıg’arg’an pestitsidlerin Latın Amerikasına,  İndoneziyag’a, Malayziyag’a, 

Tayvang’a ha’m Filippinge satıp atır. Ma’selen, Yaponiyanın’ "Djapan agrikal 

chural kemikal K°" kompaniyası Malayziyag’a tek Yaponiyada emes, al rawajlanıp 

atırg’an ellerdin’ ko’pshiliginde tıyım salıng’an NVS, "Lindeyn", "2-4.-D" ha’m 

"DDVP" ximiyalıq zatların jetkerip beredi. NVS oraylıq nerv sistemalarına keri 

---

 

11

ta’sir etip, isikler, leykemiya payda etedi. "Lindeyn" bolsa kantserogenli zat bolıp, 

oraylıq nerv sistemasına uzaq waqıt ta’sir etedi. Sebebi awıl xojalıg’ı ushın ximiyalıq 

zatlar islep shıg’aratug’ın Yaponiyanın’ ka’rxanaları pesti-tsidlerdin’ qa’wipli 

ekenligin o’zlerinin’ qarıydar fermerlerine xabarlamaydı ha’m olarg’a 

profilaktikalıq ilajlardı u’yretpeydi. Ma’selen, Malayziyada’ "Jerdin’ dosları", - dep 

atalatug’ın ja’miyet-tin’ qa’nigeleri ta’repinen alıng’an mag’lıwmatlarg’a qarag’anda 

malay-ziyalılardın’ qanındag’ı pestitsidlerdin’ ortasha da’rejesi rawajlang’an 

ellerdin’ adamlarının’ qanındag’ı pestitsidlerdin’ da’rejesinen 3-14 ese asıp ketedi. 

Yaponiyada ekonomikalıq ekspertizalar, yag’nıy ekonomikalıq bahalaw 

ilajları to’mendegi punktler boyınsha o’tkeriledi: 

1. Ta’biyiy  ortalıqtın’ buzılıuının’ jeti tu’ri ("Kogay"). Onı bahalaw ulıwma 

milliy da’rejedegi standartlarg’a ha’m normativlerge muwapıq ju’rgiziledi: 

-hawanın’ pataslanıwı (pataslanıwdın’ bul tu’rinde zıyanlı zatlardın’ toplanıwı 

normallastırıladı; ekologiyalıq ekspertizada region ushın shek qoyılatug’ın 

taslandılardın’ boljanılatug’ın ko’lemleri o’lshenedi); 

-suwdın’ pataslanıwı (ximiyalıq zatlardın’ mug’darı, kislorodqa bolg’an 

biologiyalıq yamasa ximiyalıq talap; ekologiyalıq ekspertizanın’ barısında boljanılıp 

otırg’an taslandılardın’ - suw dereklerine tu’setug’ın mug’darı ekologiyalıq salmaq 

penen  lshenedi); 

-topıraqtın’ pataslanıwı (awır metallardın’ ha’m ximiyalıq bi-rikpelerdin’ 

mug’darı normallastırıladı); 

-topıraqtın’ sho’giwi (topıraqtın’ sho’giwi normallastırıladı); 

-shawqım da’rejesi (shawqımnın’ jiyiligi normallastırıladı); 

-dirildi (dirildi da’rejesi normallastırıladı); 

-jag’ımsız iyisler (xawada jag’ımsız iyis penen sasıytug’ın zatlardın’ toplanıwı 

\a’m olardın’ qosındısının’ indeksi normallastırıladı); 

2. Ta’biyatqa ha’m ma’deniy esteliklerge ta’sir etiw. 

-janlı ta’biyatqa ta’sir etiw ha’m ortalıqtın’ janlı ta’biyat a’le-mentleri menen 

ta’miyinleniwi (mısalı suwdın’ sapasının’ ekologiyalıq standartları); 

-ma’deniy esteliklerge ta’sir etiw; 

-landshaftqa ta’sir etiw (mısalı ko’gallandırıw standartı ha’m a’stetikalıqqa 

baylanıslı basqa da bir qatar talaplar); 

---

 

12

3. Sotsiallıq-ekonomikalıq sistemag’a ta’sirdin’ bes tu’ri bar. 

Olar jergilikli da’rejedegi standartlar ha’m normativler menen retlestiriledi; 

-qon’sılas jaylardın’ qaraqg’ılanıwı (qaran’g’ılandırıu standartı); 

-radiotolqınlar ushın irkinishler du’ziw (su’wret sapasının’ standartları); 

-qattı qaldın’lardı  zıyansızlandırıw ha’m ko’mip taslaw (Bul bag’dardag’ı 

ekonomikalıq ekspertizada qaldın’lardı  zıyansızlandı-rıudın’ usınılıp otırg’an 

usıllarının’ tiykarlanıwı ko’zden o’tkeriledi, qaldın’lardın’ payda bolıw ko’lemleri 

regiondag’ı qaldın’lar-dı qayta islew ka’rxanalarının’ quwatlıg’ı menen o’lshenedi); 

-baylanıs tarmaqlarına (kommunikatsiyalarg’a) ta’sir etiw (joybarlastırılıp 

atırg’an obekt o’zinin’ transprrtı yamasa turg’an ornı menen ja’miyetlik baylanıs 

tarmaqlarının’ (kommunikatsiyalarının’) ıg’allı o’ndirislik ha’reketin qanday da’rejede 

qıyınlastıratug’ın-lıg’ı yamasa jeqillestiretug’ınlıg’ı bahalanadı); 

-qa’wipsizlik da’rejesi (avariyalar, ta’biyiy apatlar yamasa baxıtsız ha’diyseler 

ju’z bergen jag’daylarda olardın’ adamlarg’a yamasa ta’biyatqa qa’wiplilik 

da’rejesi bahalanadı). 

Ekologiyalıq bahalardın’ bul punktleri puqaralar ushın islengen qısqa esletpege 

(bukletke) kiredi. Esletpe (buklet) kishilew ko’lemdegi (2-4 bet) ren’li, ko’pshilikke 

arnalg’an qısqa xattan ibarat. Esletpede joybardın’ tiykargı rejeleri jazılg’an. 

Sonday-aq esletpege (bukletke) ekologiyalıq ekspertizadan o’tkerilmeytug’ın 

obektlerdin’ de texnikalıq sıpatlaması (maqseti, quwatlılıgı, eger ka’rxana 

haqqında so’z bolsa, onda onın’ ko’lemleri, tutıp turg’an may-danı, ulıwma ko’rinisi, 

jaylasıw sxeması h.t.6.) kirgizilgen. 

Bunnan tısqarı Yaponiya ta’jiriybesinin’ abzallıg’ı sonnan ibarat, eger jergilikli 

ken’esler arqalı regionallıq ha’kimiyatlardın’ huqıqların moyınlamastan ha’m 

olardın’ quramıia saylanbastan regionnın’ ta’biyiy ortalıg’ın basqarıw mu’mkin emes. 

Sebebi regiong’a haqıyqıy huqıqlarg’a ha’m minnetlerge iye xojeyin kerek. Al bizin’ 

elimizde bolsa, ma’mleketlik ha’m xojalıq buwınların basqarıwdı 

demokratiyalastırıudın’ a’hmiyeti u’lken. 

E k o n o m i k a l ı q   e s a p l a r g ’ a     t o ’ l e m .  

Barri Kommoner anıqlap bergen to’rt ekologiyalıq nızamda: "hesh na’rse bosqa 

berilmeydi", - dep ko’rsetilgen. Sebebi ekologiyalıq ha’m ekonomikalıq ko’zqarastan 

ta’biyattag’ı ha’r qanday zat bir na’rsege tu-rarlıq ekeni belgili. Sonın’ ushın da ha’r 

---

 

13

bir ekosistema bir tutas birlik bolıp tabıladı. Onın’ ko’leminde hesh na’rse utıp 

alınbandı, yamasa joq bolmaydı. Biraq adam miyneti menen o’ndirilgen ha’mme 

na’rse «teliwi tiyis. Usı veksel boyınsha to’lemnen qashıp qutı-lıwg’a bolmaydı, - 

onı tek keyin qaldırıw mu’mkin. Sebebi ha’mme na’rsenin’ to’lemi bar. Yaponiya 

"kogay"ının’ tariyxı bunın’ mısalı bolıp tabıladı. 

Ekonomikalıq esaplardın’ bir o’zgesheligi keltirilgen zıyannın’ to’lemi qansha 

keyinge qaldırılsa, ol sonshelli qımbatqa tu’sedi. Onın’ u’steme protsentlerin 

adamlardın’ o’miri ha’m densawlıg’ı menen, pu’tkil ta’biyiy ortalıqtın’ ja’bir-japası 

menen to’lewge tuwra keledi. Bug’an mısal etip 60-70-jılları Yaponiyada payda 

bolg’an "İtay-itay" tipindegi-ekologiyalıq keselliklerdi ko’rsetiwge boladı. 

"Hesh na’rse bosqa berilmeydi" degen ekologiyalıq nızamnın’ keri ta’repi de bar. 

Ol durıs finans siyasatın ju’rgiziw arqalı erisetug’ın haqıyqıy na’tyyjeler. Sonlıqtan 

ta’biyattan paydalanıwshı ka’rxanalarda, mekemelerde islewshi ekonomistler 

to’mendegi tiykarg’ı sorawlarg’a juwap tabıwg’a ma’jbu’r boladı: 

- ta’biyattı qorg’aw jumısına qansha qarjı jumsaw kerek? 

- kim to’leydi? 

- bul jumıstın’ ekonomikalıq na’tiyjeleri qanday? 

Mine usınday formadag’ı sorawlar basqa da sorawlar-juwaplar dizbegin payda 

etedi. Atap aytqanda birinshi sorawg’a juwap beriw ushın ortalıqtı buzıudın’ ha’r 

qıylı tu’rleri, ilajlar ha’m jumıslardın’ formaları boyınsha qarjı jumsalatug’ın 

obektlerdi buwınba-buwın tallaw za’ru’r. Ekinshi sorawg’a juwaptı qarjılandı-rıw 

dereklerin tallaw arqalı g’ana emes, al joybarlastırıw, ja’mlesip ta’sir jasaw ha’m 

ta’biyattı qorg’aw ilajların ekonomikalıq jaqtan xoshametdew usılları menen birge 

qarjılandırıudın’ sistemasın qa’liplestiriwden izlew kerek. U’shinshi sorawg’a juwap 

beriw ushın en’ son’g’ı pataslanıwdın’ aldın alıw bahasının’ qanday ekenligin, yag’nıy 

pataslanıwdın’ aldın alıwdın’ unamlı ha’m unamsız ekono-mikalıq na’tiyjelerinin’ 

qanday bolatug’ınlıg’ın anıqlap alıw za’ru’r. Sebebi bul bahalardın’ o’siwin esapqa 

alg’an jag’dayda sotsiallıq itiyajlarg’a jumsalatug’ın qa’rejetlerdin’ qanshag’a 

azayg’anın anıqlawg’a imkaniyat jaratadı. 

Son’g’ı waqıtları bizin’ elimizde ekologiyalıq mashqalalardın’ sheshimine 

ko’birek kewil bo’linip atır. Sebebi ekonomikalıq jaqtan tez pa’t penen rawajlanıw 

ta’biyiy ortalıqqa qısımdı azaytıw imkaniyatın beretug’ın jan’a ekologiyalıq 

---

 

14

texnologiyalardı izlestiriwdi ha’m o’ndiriske engiziwdi talap etedi. Sonday-aq 

ja’miyetshiliktin’ keq qatlamların xalıq xojalıg’ın basqarıwg’a tartıw ta’biyattan 

na’tiyjeli paydalanıwg’a alıp keledi. Bul birinshiden joybarlastırıw basqıshında 

o’ndiris obektlerin ha’m aymaqlıq-o’ndirislik komplekslerdi du’ziwdsh itimallı 

ta’replerin tolıq esapqa alıw imkaniyatın beredi. Ekinshiden ekologiyalıq oylawdı 

rawajlandırıwg’a ja’rdem etedi, xalıq arasında ta’biyiy baylıqlardı muhiyatlılıq penen 

paydalanıw boyınsha juwapkerishilik sezimin qa’liplestiredi. Bug’an mısal etip Sibir 

da’ryaların eldin’ tu’slik rayonlarına burıwdı toqtatıw haqqındag’ı 1986-jıl 16-

avgusgga ja’riyalang’an sheshimdi ko’rsetiwge boladı. Sebebi, bul sheshim ja’miyetlik 

pikirdi, ta’biyattın’ ta’g’dirine tınıshsızlang’an qa’nigelerdyq, injenerlerliq, 

jumısshılardın’, ma’deniyat xızmetkerlerinin’ ko’p sanlı xatla-rın itibarg’a alıp qabıl 

etildi. Sonday-aq ol ha’r qanday sheshim qabıl etiw ushın ken’ ja’miyetshilikti tartıw 

za’ru’rligin ko’rsetti. Sebebi ha’kimshilik-buyrıq beriw usılı menen eldi basqarıw 

bizlerdin’ ta’biyiy g’a’ziynemiz bolg’an Baykal, Ladoga, Sevan ko’llerinen ha’m Aral 

ten’izinen ayırdı. Ta’biyattın’ basqa da a’jayıp do’retpele-rin joq etti. Usıg’an 

baylanıslı gazeta ha’m jurnal betlerinde ha’r qıylı mazmundag’ı maqalalar, pikirler 

ha’m usınıslar ja’riyalandı. Al ha’zir pu’tkil adamzattın’ qapısın qag’ıp turg’an 

ekologiyalıq apat-shılıq ta’biyattan paydalanıwg’a baylanıslı ha’r bir obekttin’ joy-

barlıq-smetalıq hu’jjetin ekologiyalıq ekspertizadan o’tkeriw ha’m onı a’melge 

asırıw mexanizmin jetilistiriw za’ru’rligin payda et-pekte. Sonın’ ushın bizler 1999-

jılı qabıllanatug’ın "ma’mleketlik ekologiyalıq ekspertiza haqqındag’ı" O’zbekstan 

ha’m Qaraqalpaqstan Respublikalarının’ nızamların u’lken u’mit penen ku’temiz ha’m 

olar-dın’ sotsial-ekonomikalıq, ekologiyalıq turmısımızdın’ jaqsıla-nıwına xızmet 

etetug’ınına bekkem isenemiz.