Microsoft Word Bayniyazova. N

II-qıyınshılıq zona - 2 podzonag’a bo’linedi. Og’an Tu’rkmenstannın’ 

Tashawz oblastı ha’m O’zbekstannın’ Xorezm oblastı jatadı. 

I-podzonada antropogenlik faktorlar jedellesken, ta’biyiy kompleksler 

degradatsiya protsessins ushırag’an, ken’ tu’rdegi egis maydanları ta’kirarlap 

shorlang’an. A’miwda’ryanın’ suwı kollektor -drenaj suw menen pataslang’an, 

ishimlik qzsiyeti 1,5-2 ese keyingi 10 jıl ishinde pa’seygen. Xalıqtın’ den sawlıq 

jag’dayı keskin to’menlep ketti. Mısalı, bu’yrek awırıw - 9 ese, bawır keselligi - 2 

ese, asqazan jarası - 1,5 ese ko’beydi, tuberkulez hom allergiya kesellikleri ha’wij 

almaqta. 

II-podzona - O’zbekstannın’ Buxara oblastının’ rayonlarına da Aral .ten’izinin’ 

ta’siri barıp jetti ha’m zıyanlı ta’sirin tiygizip atır; shan’-tozan’ ko’teriledi, hawa 

qurg’aqlanadı, tog’ay ekosistemaları joq bolıw aldında tur. Bul jerde de suwdın’ 

ishimlik qa’siyeti to’men. Araldın’ qolaysız aqıbetlerinin’ shegarası sheksiz en’ jayıp 

atır. Ta’biyiy ortalıq teren’ transformatsiyag’a ushıradı, fauna menen floranın’ 

genofondı joyılıp baratır. Bul jerde jasap atırg’an xalıqtın’ den sawlıg’ına qa’wip 

tuwdırılmaqta. Olardın, po-tentsiallıg’ı awır ekologiyalıq jag’daydag’ı Baltıq ten’izin 

ko’rsetiwge boladı. Ol jeti eldin’ jag’asın o’z ishine qamtıydı. Burıng’ı Soyuz 

ta’repinen ko’p mug’darda fosfor, xlororganikalıq pestitsidler, fenol ha’m ayrıqsha 

awır metallar kelip tu’sedi. Qalalardın’ kanallarındag’ı turmıs shıg’ındıları ha’m 

tsellyuloza-qag’az islep shıg’arıw sanaatının’ shıg’ındıları og’ada ko’p. Teqiz 

sho’gindilerinde qorg’asın ha’m tsink jıynaladı (metosferada orta sınap penen 

qorg’asın 16 ga/kg, Baltıq ha’m Arqa ten’izinin’ sho’gindisinde ol 10 eseden 

ko’birek). Ko’p saqlanıwshı radionukleotidlerden strontsiy - 20 ha’m tseziy - 137 

---

 

18

barg’an sayın ko’beyip barmaqta. Bul Atlantikanın’ barlıq ten’izlerine ta’n. 80 m 

teren’likten ku’kirtli vodorodlardın’ toplanıwları baqlanadı. 

Ulıwma Baltıq ten’izinin’ jag’dayı ten’ salmaqlılıq halında bolg’anı menen 

kriziske jaqınlaspaqta. Neva qoltıg’ının’ jag’dayı qashshan-aq krizislik jag’daydan 

o’tip, qorqınıshlı jag’day aldında tur. Basqa da Soyuzg’a jaqın akvatoriyası krizislik 

jag’dayg’a jaqınlasıp qalg’an. Baltıq ten’izinin’ nerpasının’ (ten’iz haywanı) populya-

tsiyalarının’ awhalının’ to’menlewin aytsaq boladı. Ten’izdin’ ashıq rayonlarının’ 

ximiyalıq zatlar menen pataslanıwının’ ko’lemi 2 ma’mleketlik standartdan kem 

emes. Bunnan bılayınsha ten’iz u’stinde-gi neft kontsentratsiyasının’ ko’beyiwi 

suwdag’ı basqa eritilgen zatlar menen pataslanıwı olardın’ energetikasın 

o’zgertiwge qa’wip tuwg’ızıw mu’mkin. 

Ekologiyalıq jaqtan teren’ krizislik jag’dayda turg’an suw ekosistemalarına 

ha’zirgi waqıtta Kaspiy ten’izinde ko’rsetiwge boladı. Ol ha’zir teren’ ekologiyalıq 

krizis jag’dayında tur. Bul Volga ha’m basqada da’ryaların ta’rtipke salıudın’ 

pataslanıwdın’, neft ka’sip ornının’ ha’m basqa da sanaat obektlerinin’, awıl xojalıq 

shıg’ın-dılarının’ sebebinen kelip shıqqan. Protsesslerdin’ rawajlanıw bag’darı 

qorqınıshlı jag’day ta’repinde Qara-Bug’az-Gol qoltıg’ı burıng’ı jag’dayına, jaqın 

on jıllıqta qayta kelmeytug’ın shıg’ar. Ha’zirshe da’rya basseyininin’ suwının’ 

ko’beyiwi, ayırıqsha Volganın’ ha’m ten’izdin’ qa’ddinin’ ko’teriliwi bir qansha 

qolaysız protsesslerdin’ pa’tin to’menletedi. 

Klimatlıq tendentsiyanın’ almasıwlarında eger da’rya suwların tazalaw 

boyınsha sheshiwshi tu’rdegi ilajlar qabıl etilmese Kaspiy ju’da’ tez o’zin-o’zi 

tazalaw uqıbın joytadı ha’m onın’ ekosistemaları buzıladı. Basseynnin’ arqa 

bo’liminde jag’day ayırıqsha turaqsız. Bul onın’ balıg’ınan belgili. Onı awlaw 

1956-jıldan 1988-jılg’a deyin ulıwma 280,5 mın’ tonnadan 76,7 mın’ tonnag’a tu’sti. 

Usının’ menen birge aqshabaq 4,5 ret, torta shabaq (vobla) 8 ret, seldler 16 ret, sıla 

24 retke qısqarg’an. Bekirelerdsh uwıldırıq shashıw maydanı 3600 gektardan 450 

gektarg’a deyin azaydı. Balıqlardın’ m i o p a t i awırıwları menen awırıwı (bulshıq 

etlerinin’ qatlamlanıwı ha’m uwıldırıq qabıqlarının’ ha’lsizleniwi) basseynniq 

balıg’ının’ tolıq joq bolıwına alıp keliw qa’wpi bar. 

Sonday-aq ekologiyalıq apatshılıq zonasına Aral ten’izi tolıq mısal bola aladı. 

Ha’zirgi ku’nde Aral teqizide burıng’ı jasaw jag’dayınan tolıq ayrıldı. Onın’ 

---

 

19

jag’dayı ekologiyalıq to’menlewden o’tip, apatshılıq da’rejesine aynaldı. 

A’miwda’rya ha’m Sırda’ryanın’ suwın jolda egislik jerlerge ha’dden tıs paydalanıw 

10%  lik nızam sha’rtinen 8 esege asıp ketti. Balıqshılıq xojalıg’ı ha’m suw jolı 

qatnası pu’tkilley joq boldı. Regionnın’ energetikası o’zinin’ ta’sir etiw sheginen (1 

%  nızamnan) tolıq o’zgerdi. Ten’izdin’ ulıwma ko’leminin’ yarımınan ko’biregi 

quwrap qaldı, suwdın’ duzlılıg’ı 60 g/l jetti. İri geofizikalıq natuwrılıq ha’m 

seysmikalıq apatshılıqlar ku’tilmekte. Sonlıqtan regionnın’ litosferasında suw 

massasının’ basımının’ bo’listiriwi o’zgerdi. Ten’izdin’ qa’lpine keliwi ushın jılına 

80 km

3

 suw kerek boladı. 2010-jılg’a deyin ha’m bul mu’ddetten keyinde jılsha 50-

55 km suw kerek. Direktivalıq vari-antlarda 2000-jıl 15-17 km

3

 ha’m 2005-jıldan 

2010-jılg’a deyin 20 -24 Km suw ag’ıp keliwi ko’rsetilgsn. Bolmasa Aral ten’izi 

basseyni ekologiyalıq to’menlewi menen (kollaps) birotala katastrofag’a aylanadı. 

Sonlıqtan onı qayta tiklew mu’mkin emes. Onın’ basseynnin’ gi-drologiyalıq rejimin 

saqlaw ushın eginlerdi basqa suwdı az talap etiwshi taza eginler menen almastırıw 

ilajların islep shıg’ıw kerek. Egerde bunday aktsiya 3-5 jıl ishinde islenip shıg’ılmasa, 

onda oiın’ barlıq geosisteması buzılıp, onın’ jaman aqıbetleri Oraylıq Aziyag’a ta’sir 

etip, Issndso’l, Orta Aziya ha’m Mongoliyalarg’a jetiwi mu’mkin. 

Solay etip ekologiyalıq rawajlanıwdın’ regionallıq planları elege deyin joq. 

Ta’biyattı qorg’awdın’ aymaqlıq kompleksli sxemaları ju’da’ shamalang’an tu’ste 

bolıp, teren’ qayta isleniwge tiykarlanılmag’an. Sonlıqtan adam ushın jasaw ortalıg’ı 

sotsiallıq-ekono-mikalıq jag’daydı qosıp esaplag’anda ju’da’ qolaysız jag’dayda. 

Sonlıqtan u’lken qalalarda jasawshı adamlardın’ o’mirinin’ uzaqlıg’ı ju’da’ 

qısqarg’an. Mısalı  İrkutsk oblastında adamlardın’ o’mirinin’ ortasha uzaqlıg’ı 53 

jasqa jaqın, al Tawlı-Altayda bul ko’rsetkish sol jerdin’ jergilikli xalqı ushın 47 

jastan aspaydı. Degen menen usınday qala qurıwlar elede dawam etip atır, 

haqıyqatında olar ju’da’ bılg’asıp ketken. Burıng’ı Soyuzdın’ 68 qalası arasınan 

u’shten birine jaqınının’ ekologiyalıq jag’dayı ju’da’ qolaysız awhalda. Mısalı 

Tayga alabının’ qalalarınan Ural, Sibir ha’m Uzaq shıg’ıslardın’ sanaat oraylarının’ 

barlıq jerle-rinde ruqsat etilmeytug’ın da’rejede benzokrinnin’, formaldegidtin’, 

shan’lar yamasa sajalar (ıs, qaraku’yeler) ha’m basqa da uwlı zatlardın’ saqlanıwları 

normadan ju’da’ joqarı. 

---

 

20

Tilekke qarsı ekologiyalıq jaqtan paydasız qurılıslar tek g’ana tirishilik ortalıg’ın 

to’menletip qoymastan sol jerdegi ekosistemalarının’ landshaftlıq zonaların 

rekreatsiya ushın en’ jaqsı qolaylı orınlardı da isten shıg’aradı. Atap aytqanda 

Kartuns GES-nın’ qurılısının’ proektine sonday gu’man tuwadı. Mısalı eger qurılıstın’ 

basqa da shınjırlı qa’wipli ekologiyalıq aqıbetlerin esaplamag’anda da Altaydın’ en’ 

jaqsı kurortlıq orınları jog’alıwı mu’mkin. Ulıwma aytqanda taygadag’ı ken’ japıraqlı 

tog’aylar, tog’ay-lı dala ha’m dala ken’isliklerinde o’zgeriwler 1 ha’m 10 protsentlik 

shekleniwden de uzaqlasıp ketti. 

Sonday-aq jerlerdi su’riulerdin’ da’rejesinde ko’plegen region-larda en’ qolaylı 

jag’dayınan ko’birek joqarı bolıp 40% , ha’tte ruxsat etilgen maydannın’ sheginen 

60% ten ko’birek, al geypara jerlerde 70-80%  ke deyin jetedi. Ja’ne de su’riw 

jumıslarındag’ı barlıq agrotexnikalar ekologiyalıq talaplarg’a say emes. Sonlıqtan bul 

jerlerde topıraqtın’ a’roziyası ju’da’ tez boladı, sonın’ esabınan og’an ketken 

shıg’ınlar o’sip, ol ha’zir 16 mlrd. som menen bahalandı, al topıraqtag’ı gumustın’ 

qorı burıng’ısınan 50% ke deyin to’menlegen. Odan basqa da oypatlıqtag’ı 

tog’aylar jog’almaqta, suw jollarının’ pataslanıp, olardın’ qurıp qalıwları 

bayqalmaqta. Sonday-aq sho’listanlıklardın’ da ko’lemleri ken’eymekte. Mısalı Aral 

jag’alarında, Qalmaqta, Qazaqstanda, Zakavkazede olardın’ ko’lemi ju’da’ ullı. Bul 

sho’listanlarda mallardı mo’lshersiz bag’ıw jaylawlardın’ o’nimdarlıg’ın 

to’menletip, apatshılıq jag’dayına alıp kelmekte. Bul jerdegi xalıqlardın’ 

awırıwshılıg’ı da joqarılamaqta. Bul jerlerdegi ta’biyiy tirishilik jag’daylarının’ 

jamanlanıwına baylanıslı ol jerdegi adamlardın’ sotsiallıq-ekonomikalıq jag’dayları 

da belgilengen normativten joqarı yamasa to’men da’rejede o’zgerip turadı. Bul 

jerlerde de biologiyalıq resurslardı paydalanıwdın’ 10% lik sheginen joqarılag’an. 

Son’g’ı mag’lıwmatlarg’a qarag’anda, adamlardın’ o’mirinin’ ulıwma 

ekologiyalıq jag’dayının’ Orta Aziya ha’m Qazaqstan aymaqlarında da ju’da’ 

qolaysızlıg’ı baqlanbaqta. Balalardın’ o’limi de, xalıqtın’ awırıwshılıg’ı da 

ko’beymekte. Mısalı, ulıwma el (burıng’ı SSSR) boyınsha 7 jasqa deyingi balalardın’ 

densawlıg’ı jaqsıları 23% , al joqarg’ı klasslarda 14%  ti quraydı. Sog’an qarag’anda 

Orta Aziyada bul ko’rsetkish a’meliy jaqtan nolge ten’. Sog’an baylanıslı eldin’ 

xalqının’ densaulıg’ının’ jag’dayın apatshılıq dep qabıl etiliwi kerek. 

---

 

21

Son’g’ı 25 jılda elede allergiya menen awırg’anlardın’ sanı 0,2%  ten 60% ke 

deyin o’sti ha’m boljawlar boyınsha 2000-jılda bul ko’rsetkish 80-90%  ke jetedi. 

Sol 25 jıl ishinde adamlardag’ı leykotsidlerdin’ sanı orta esap penen 1mm 5-6 

mın’nan 3-4 mın’g’a deyin qısqarg’an. Ha’r ku’ni elimiz boyınsha densaulıg’ının’ 

to’menliginen 4 mln. adam jumısqa shıqpaydı, al waqıtsha miynetke jaramsız adam-

lardın’ sanı 1988-jılı 12,5% ke deyin o’sti. Ata-analardın’ den saulıg’ının’ 

sanitariyalıq jag’dayı Orta Aziya 70% ke, (ayırım jas bosang’an hayallardag’ı 

anemiya), al Qara topıraklı emes jerde - 50%  ke jetedi. Solay etip Orta Aziyanın’ 

ekologiyalıq sistemalarının’ buzılıwı, joqarıda aytılg’anınday basqa joqarı 

ierarxiyadag’ı qon’sılas ta’biyiy sistemalarg’a o’zinin’ ta’sirin tiygizbewi mu’mkin 

emes. 

Ha’zirgi waqıtta topıraq qatlamının’ ekologiyalıq jag’dayı ju’da’ qorqınıshlı. 

Mısalı. Rossiyanın’ Evropa bo’limindegi qara topıraqlı jeri 25%  ten kem 

bolmag’an qunarlılıg’ın (gumusın) joyttı. Sonın’ na’tiyjesinen. onnan basqada 

sebeplerden eginshnliktin’ o’nimi ju’da’ az o’siwde. Hawanın’ pataslanıwı ha’m awıl 

xojalıq ximikatların to’giw topıraqtın’ awır metallar menen uwlanıwına alıp kel-

mekte (geyde PJK ju’zge jetedi). 1988-jılı ulıwma awıl xojalıg’ına paydalanatug’ın 

jerler jan basına 2,11 gektardı, su’rilgen jerler 0,69 gektardı quradı, bul adamlardı 

awıl xojalıq o’nimleri menen ta’miyinlewge tolıq jetedi. Biraqta paydalanatug’ın 

ta’biyiy ko’llerdin’ o’nimliligi ju’da’ to’men bolıp, gektarsha 6-6,5 tsentnerden artıq 

pishen bermeydi. 

Adamlar mın’ mın’lap qon’sı shet ellerge ko’shiwge tayar. Bul ha’diy-se bizin’ 

elimizdin’ sotsiallıq-ekologiyalıq potentsiallıq ha’lsizleniw deregine aylandıradı. 

Sonın’ menen birge burıng’ı Soyuzdın’ aymag’ına salıstırg’anda jerlerdi o’zlestiriw 

birqansha to’men, al eldin’ ekologiyalıq sıyımlılıg’ı ele a’dewir joqarı.  

---

 

22