Microsoft Word asosij vositalar hisobi

 
 

---

4 
1.BOB. Asosiy vositalarning turkumlanishi va ularning 
harakatini hujjatlarda rasmiylashtirish. 
1.1 
ASOSIY 
VOSITALARNING 
UCHYOTINING 
VAZIFALARI,ULARNI 
TURKUMLASH VA BAHOLASH. 
Asosiy vositalar deb, uzoq muddat o`zining tabiiy-ko`rinishini saqlab turadigan, asta-sekin 
eskiradigan va ishlab chiqarilayotgan mahsulot qiymatiga o`z qiymatini asta-sekin o`tkazadigan 
mehnat vositalariga aytiladi. Asosiy vositalarga qiymati eng kam oylik ish xaqishing 15 barobari 
miqdorida va undan ortiq bo`lgan, bir yildan ortiq muddat foydalanishda bo`ladigan, natural 
ko`rinishini o`zgartirmay ishlab chiqarish jarayonida uzoq muddat foidalanishda bo`ladigan 
vositalar kiradi. Ularga binolar, inshootlar, mashina, uskuna, xo`jalik inventarlari, asbob-
uskunalar va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. 
Asosiy vositalar bo`yicha buxgalteriya uchyotining vazifalari quyidagilardan iborat: 
1) asosiy vositalar harakati bilan bog`liq, hamma operatsiyalarni to`gri va o`z vaqtida 
hujjatlarda rasmiylashtirish hamda tegishli hisob registrlarida umumlashtirish; 
2) asosiy vositalarning eskirishi va amortizatsiyasini to`g`ri hisoblash; 
3) asosiy vositalarning taomir mablag`laridan to`g`ri va oqilona foydalanishni nazorat qilish; 
4) asosiy vositalardan samarali foydalanishni nazorat qilish; 
5) asosiy vositalar xavfsizligini saqlashni nazorat qilish; 
6) ishlab chiqarish quvvatlaridan to`la foydalanish uchyotiga mahsulot ishlab chiqarishni 
oshirishning ichki rezervlarini aniqlash. 
Hisob hamda rejalashtirishda asosiy vositalar maolum guruhlarga bo`linib hisobga olinadi va 
rejalashtiriladi. Chunki asosiy vositalarni hisobga olish, rejalashtirishni to`g`ri tashkil 
qilishishning muhim sharti ularni ilmiy jihatdan turkumlash va baholash hisoblanadi. Asosiy 
vositalar ishlab chiqarish jarayonida qatnashishiga qarab ishlab chiqarishning asosiy vositalariga 
va ishlab chiqarishga taalluqli bo`lmagan oboektlarga bo`linadi. 
Ishlab chiqarish jarayonida qatnashadigan va unga xizmat qiladigan mehnat vositalari ishlab 
chiqarishning asosiy fondlari deb ataladi. Ularning ishlab chiqarish jarayonida qatnashishdagi 
roli har xil, baozilari, masalan, mashinalar, asbob-uskunalar ishlab chiqarishda mehnat quroli 
sifatida qatnashadi, ayrimlari esa ishlab chiqarish jarayonining to`xtovsiz ishlab turishini 
taominlaydi (masalan, inshootlar), yana boshqalari ishlab chiqarish uchun sharoit yaratib beradi. 
Jumladan, ishlab chiqarish binolari, yo`llar va boshqalar. 
Ishlab chiqarish jarayonida to`g`ridan-to`g`ri qatnashmaydigan oboektlarga uy-joy-
kommunal xo`jaligi vositalari, sog`liqni saqlash muassasalari (kasalxona, ambulatoriya, 
poliklinika), madaniyat va maorif muassasalari (klublar, teatrlar, kutubxona, bolalar bogchalari) 
va boshqalar kiradi. 
Xalq xo`jaliga tarmoqlarining turkumlanishiga muvofik, asosiy vositalar quyidagi tarmoqlar 

---

5 
va faoliyat turlariga bo`linadi: sanoat, kishlok, xo`jaligi, transport, aloka, qurilish, savdo va 
boshqalar. Masalan, sanoat korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita 
bog`liq, bo`lgan hamda korxonaning transport moddiy-texnika taominoti, ombor xo`jaligi va 
boshqa bo`limlarining asosiy vositalari kiradi. Sanoat korxonalari balansida aks ettiriladigan 
yordamchi qishloq, xo`jalik bo`limiga qarashli oboektlar «Qishloq xo`jalik tarmog`i», uy-joy-
kommunal xo`jaligiga qarashli oboektlar «Axoliga maishiy xizmat ko`rsatish» va «Uy-joy-
kommunal xo`jaligi» tarmog`ig`a kiradi. 
Demak, sanoat korxonalaridan tashqari, boshqa xalq, xo`jaliga tarmoqlariga qarashli 
oboektlar ham foydalanishda bo`lishi mumkin, Shu nuqtai nazardan sanoat korxonalarining 
asosiy vositalarini sanoat ishlab chiqarishi va boshqa xalq xo`jaligi tarmoqlarining ishlab 
chiqarish fondlariga bo`lish mumkin. Xalq xo`jaligi tarmoqlarining asosiy vositalari o`z 
foydalanish nuqtai-nazaridan quyidagi guruhlarga bo`linadi: 
1. Bino. 
2. Inshoot, 
3. O`tkazuvchi qurilmalar. 
4. Mashina va uskunalar: 
a) kuch mashinalari va uskunalari; 
b) ishchi mashina va uskunalari; 
v) o`lchov va tartibga soluvchi asboblar, qurilmalar va 
laboratoriya uskunalari; 
g) hisoblash texnikasi; 
d) boshqa mashina va uskunalar. 
5. Transport vositalari, 
6. Asbob-uskunalar. 
7. Ishlab chiqarish inventarlari va jixozlari. 
8. Xo`jalik inventarlari. 
9. Ishchi va mahsuldor mollar. 
10. Ko`p yillik daraxtlar. 
11. Yerni yaxshilash bo`yicha kapital harajatlar (inshootlarsiz). 
12. Boshqa asosiy vositalar. 
Foydalanilishi 
nuqtai 
nazaridan 
asosiy 
vositalar 
harakatdagi, 
zapasdagi 
va 
foydalanilmaydigan oboektlarga, u yoki bu korxonaga qarashliligi nuqtai-nazaridan korxonaning 
o`ziga qarashli va ijaraga olingan obbektlarga bo`linadi, Asosiy vositalar dastlabki qiymati 
bo`yicha hisobga olinadi. 
Oboektning dastlabki qiymati - bu asosiy vositalarni qurish yoki sotib olish bo`yicha 
qilingan xaqikiy harajatlar yigindisidir, bunga to`langan soliqdar hamda to`lovlar, keltirish va 

---

6 
montaj qilish, o`rnatish, foydalanishga topshirish, undan maqsadli foydalanish uchun ishchi 
xolatiga keltirish bilan to`g`ridan-to`g`ri bog`liq, bo`lgan boshqa hamma harajatlar kiradi, 
Tiklash qiymati asosiy fondlarni qayti ishlab chiqarish qiymatidan, yaoni ularni maolum 
muddatga harakatdagi bozor baxolari bo`yicha qurish yoki sotib olishdan iborat, 
Asosiy vositalarning qoldiq qiymati ularning dastlabki qiymatidan eskirish summasining 
ayrilganiga teng. 
Asosiy vositalarning eskirishi - bu asosiy vosita oboektlarining dastlabki imkoniyatlarini 
yo`qotganliklarini tavsiflovchi jarayondir (fizik va mahnaviy). 
Eskirish meoyori asosiy vositalarning dastlabki (tiklash) qiymatiga foiz uchyotida 
ifodalangan eskirish miqdoridir. 
Amortizatsiya eskirishning qiymatdagi ifodasi bo`lib, asosiy vosita aktivining butun xizmati 
davomida mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga va davr harajatlariga qshshiladigan amortizatsiya 
qiymatini sistematik ko`rinishda taqsimlashdir. 
Foydali xizmat muddati - bu shunday muddatki uning davomida, asosiy vositadan 
foydalanishdan olinadigan iqtisodiy samaradir. 
Normativ xizmat muddati - bu shunday davrki, uning davomida korxona belgilangan 
meoyorlarga muvofiq, asosiy vositalar bo`yicha eskirish hisoblaydi. 
Dastlabki qiymat korxonada oboekt foydalanishga topshirilgan muddatda vujudga keladi va 
unga asosiy vositani qurish yoki sotib olish bo`yicha qilingan xaqikiy harajatlar qiymati 
to`langan soliqlar va to`lovlar, keltirish va montaj bo`yicha harajatlar, o`rnatish, foydalanishga 
topshirish, maqsadli foydalanish uchun, uni ishchi xolatiga keltirish bilan to`g`ridan-to`g`ri 
bog`liq, bo`lgan boshqa hamma harajatlar kiradi. Asosiy vositalar dastlabki qiymatining tarkib 
topish manbalari quyidagilardan iborat: 
1) korxona ustav kapitaliga taosischilar ko`shgan ulushi, asosiy vositalar qiymati - tomonlar 
kelishuvi bo`yicha; 
2) korxonashshg o`zida tayerlangan asosiy vositalar hamda boshqa korxona va shaxslardan 
sotib olingan vositalar qiymati - keltirish, montaj va o`rnatish bo`yicha harajatlar bilan xaqikiy 
harajatlar summasida; 
3) bepul olingan asosiy vositalar qiymati hamda yordam sifatida olingan vositalar qiymati 
tekshirish yo`li bilan yoki qabul-topshirish hujjatlari maolumotlari asosida aniqlanadi. 
Asosiy vositalar ayrim oboektlarining dastlabki qiymati ular tiklanganda yoki 
takomillashtirilganda ko`payishi va oboekt qisman tugatilganda hamda qismlarga ajratilganda 
kamayishi mumkin, Quyidagilar asosiy vositalarning dastlabki qiymati bo`lib hisoblanadi: 
1) 1995 yil 1 yanvar xolati bo`yicha qayti baholangan, korxona balansida hisobda bo`lgan 
asosiy vositalar uchun - ularning hisobda aks ettirilgan tiklash qiymati; 
2) kapital ko`yilmalar uchyotidan qurilgan yoki sotib olingan asosiy vositalar uchun inventar 

---

7 
qiymat quyidagilardan iborat bo`ladi: 
a) bino va inshootlar uchun - oboektni qurish bo`yicha qurilish va montaj ishlari 
harajatlaridan, proyekt-qidiruv ishlari va obhekt inventar qiymatiga ko`shilishi lozim bo`lgan 
boshqa harajatlardan; 
b) montaj talab qiluvchi uskunalar uchun - suyanch yoki asosni qurish, montaj 
harajatlaridan va proyekt-qidiruv ishlari hamda oboekt inventar qiymatiga qo`shilishi lozim 
bo`lgan boshqa harajatlardan; 
v) montaj talab qilinmaydigan uskunalar uchun - keltirish hamda sotib olish bo`yicha 
harajatlardan; 
g) korxonaga bepul qabul qilingan oboektlar uchun - asosiy vosita oboektini qabul-
topshirish hujjatida ko`rsatilgan qiymati bo`yicha; 
d) korxona sotib olgan, avval foydalanishda bo`lgan oboektlar uchun - sotish xaqidagi 
hujjatda ko`rsatilgan obhektni sotib olish bo`yicha eskirish summasi qo`shilgan xolda sotib olish, 
keltirish bo`yicha va oboektni sotib olish bilan bog`liq boshqa harajatlar. 
Tiklash qiymati deganda, asosiy fondlarni takror ishlab chiqarish qiymati, yaoni maolum 
muddatga harakatdagi bozor baxosi bo`yicha ularni qurish yoki sotib olish qiymati tushuniladi. 
Yana Respublika xukumati qaroriga ko`ra olib boriladigan asosiy vosita oboektlarini qayti 
baholash natijasida aniqdangan qiymat ham tiklash qiymati deb hisoblanadi. 
Asosiy vositalarning hisob qiymati deganda, ularni hisobotda va balansda aks ettiriladigan, 
yaoni balans qiymati tushuniladi.