Microsoft Word 8-lekciya doc

İksodalıq keneler Jxodoidae tuwısı
wa`kileri barlıq ellerde tarqalg`an bolıp GMDA 
ma`mleketlerinde 60 tu`ri anıqlang`an. Bul 
kenelerdin` 
ko`pshiligi 
adam 
keselliginin` 
qozdırıwshıların 
tasıydı. 
İksodalıq 
keneler 
birqansha iri bolıp qan sorıw mug`darına qaray 4-5 mm den 2-3 sm ge deyin jetedi. 
Denesi buwınlarg`a bo`linbegen. Azıqlanıw da`rejesine qarap olardın` u`lken kishiligi 
geudesinin` bo`limi ha`m ren`i o`zgerip turadı. Ash keneler kishkene jalpaq ha`m uzınlaw boladı, 
sopaq ta`rizli ren`leri bolsa ash sarı ren`de yamasa sarı qon`ır, qaralaw ha`tteki qara tu`ste boladı. 
Qan sorıp toyg`an urg`ashı keneler bolsa ku`lren` ha`m ashıq sarı tu`ske iye boladı. Denesinin` ustki 
bo`limi xitin qaplag`ıshı menen qaplang`an. Qaplag`ıshı bar erkeginin` denesin ustki ta`repten 
bastan ayaq qaplag`an bolıp, ol dorzal qalpaqsha delinedi. Urg`ashılarda qalqansha denenin` tek 
g`ana aldın`g`ı ushın qaplap turadı. Sog`an qarap, erkek kenelerin urg`ashılardan parıq qılıwı 
mu`mkin. İdiosomada 4 jup altı buwınlı ayaqlar jaylasqan. Ha`r bir ayag`ının` aqırg`ı buwınında 
qayrılg`an bir jup o`tkir tırnag`ı bolıp olardın` tiykarında sorıw alaqanı jaylasqan. Qarın ta`repinde 
u`sh jup ayag`ı menen bir qatarda jolaq jınsıy tesigi jaylasqan boladı. To`rtinshi jup ayaqlarınınn` 
tiykarınan ha`r eki ta`repke stigma-dem alıw tesigi jaylasadı. Ko`p g`ana iksod kenelerde ko`zleri 
boladı. Sonın` menen olarda arnawlı iyis seziw ha`m esitiw organları boladı. İksod kenelerdin` jeke 
rawajlanıwı bir neshshe da`wirlerden ibarat: ma`yek, lichinka, nimfa ha`i imago. Ha`r bir 
rawajlanıw da`wirdegi keneler morfalogiyalıq du`zilisi ha`m biologiyalıq qa`siyetine qarap 
o`zgeshe boladı. Keneler ayrım jınıslı. Olar ma`yek qoyıp ko`beyedi, bir urg`ashı kene 3-4 mın`nan 
10-17 mın`g`a deyin ma`yek qoyadı. Ma`yekleri mayda, ko`binese sopaq ta`rizde ha`m sarı ren`de 
boladı. İksod kenelerinin` ma`yek qoyıw tezligi urg`ashılarının` qan sorıwı, qorshag`an ortalıq 
penen baylanıslı. Tek g`ana qan menen azıqlang`annan son` g`ana ma`yek qoyadı. Urg`ashı kene 
tuqımlanıp, xojayin qanın sorıp toyg`annan son` jerge tu`sip qalıp topıraqqa ma`yek qoyadı. İksod 
kenelerinin` urg`ashıları tirishiliginde bir ma`rte ma`yek qoyadı ha`m o`lip qaladı. Ma`yekten ju`da` 
mayda altı ayaqlı lichinkalar shıg`adı ha`m xojayinine jabısıp qanın sorıp tu`leydi ha`m sırtqı 
ko`rinisi ana kenege uqsag`an 8 ayaqlı nimfag`a aylanadı. Er jetpegen lichinka ha`m nimfanın` 
jınsıy tesigi, lichinkalarının` bolsa dem alıw organları bolmaydı. Olar pu`tkil denesi arqalı dem 
aladı. Nimfa da`wirinde denesinin` eki ta`repindegi 4 jup ayaqlarının` janında jaylasqan stigma 
menen traxeya arqalı dem aladı. Nimfalar ma`lim waqıttan keyin azıqlanıp toyg`an son` ja`ne 
tu`leydi ha`m jınsıy er jetken kenelerge aylanadı. Rawajlanıw da`wiri tu`rli kenelerde bir neshshe 
aydan 3-4 jılg`a shekem dawam etedi.
Keneler lichinka ha`m nimfa da`wirlerinde ko`binese mayda kemiriwshiler, nasekomalar, 
quslar ha`m jer bawırlawshılar esabınan jasaydı. Jınsıy er jetken da`wirinde gey waqıtları u`y ha`m 
jabayı haywanlar (tuyaqlılar), iyt, tu`lki ha`m qoyanlardın` qanı menen awqatlanadı. Keneler ha`r 
tu`legennen keyin xojayininin` qanın sorıydı, sol waqıtta kene geudesin qaplap alg`an xitin bir 
qansha qattılasadı. Ayrım lichinkalar ash qalg`an nimfa ha`m imagolar otlarg`a jabısıp ha`reket 

---

7 
etedi. Olar artqı ayaqları menen otlarg`a jabısıp aladı ha`m aldın`g`ı bir jup ayaqların joqarıg`a 
ko`terip terbelip turadı. Keneler esitiw organları ja`rdeminde o`z xojayininin` jaqınlasqanın sezedi 
ha`m og`an topıladı. Bunda ol ayaqları ja`rdeminde terige jabısıp tumsıg`ı menen terini tesedi. 
Kenelerde o`z xojayiinin` qanın sorıw muddeti, olardın` rawajlanıwına qarap 3-10 ku`n dawam 
etedi. Erkek keneler urg`ashılarg`a qarag`anda kemirek qan sorıydı. Keneler rawajlanıw da`wirinde 
ha`rqıylı boladı, ta`biyi sharayatta qıslawı mu`mkin. Gu`zde qoyg`an ma`yekleri qıslaydı, onnan 
kelesi jılı ba`ha`rde lichinka shıg`adı. Ayrım keneler jınsıy er jetkende, xojayin denesinde qıslaydı 
ha`m sol organizmde rawajlanadı. Erkek keneler urg`ashı kenelerge qarag`anda xojayin denesinde 
uzaq jasaydı. A`dette erkek keneler bir jerden ekinshi jerge o`tip urg`ashı kenelerdi izleydi ha`m 
olardı tuqımlandıradı. Keneler azıqlanıwı ha`m rawajlanıwına qarap eki ha`m u`sh xojayinli boladı. 
Bir xojayinli keneler Boophilus calcaratus, Hyalomma scupsnse ha`m t.b. rawajlanıwının` 
da`wirlerinde jerge tu`spesten tek g`ana o`z xojayini denesinde o`tkizedi. Eki xojayinli keneler 
birinshi xojayinine lichinkalıq da`wirinde o`tedi. Onın` denesinde tu`lep, nimfag`a aylanadı. Nimfa 
qan sorıp toyg`annan keyin, jerge tu`sip tu`leydi, son` imagog`a aylanadı. İmago azıqlanıw ushın 
ekinshi xojayin xu`jim qılıp qang`a toyg`annan keyin jerge tu`sedi. Eki xojayinli kenelerge 
Rhipicephalus bursa, Hyalomma plumbeum, Hyalomma detritum ha`m basqalar kiredi. 
U`sh xojaiyinli keneler u`sh tu`rdegi haywan organizmin almastıradı. Birinshi xojayinge 
lichinkalıq da`wirinde o`tedi, qanın sorıp toyg`annan son` jerge tu`sedi ha`m nimfag`a aylanadı. 
Nimfa ekinshi xojayinge o`rmelep o`tedi onın` qanın sorıp jerge tu`sedi ha`m tu`leydi ha`m 
imagog`a aylanadı. İmago ushinshi xojayinge xu`jim qılıp, onın` qanın sorıydı, son` ma`yek qoyıw 
ushın jerge tu`sedi. Bunday kenelerge Jxodes, Haemaphysalis, Dermacentor rodları ha`m 
Rhipicephalus turanicus, Hyalomma anatalicum tu`rleri kiredi. Bir yamasa eki xojayinli kenelerdin` 
lichinkaları ha`m olardın` nimfaları mayda su`temiziwshiler, quslar ha`m jer bawırlawshılar 
esabınan jasaydı.
İmago da`wirinde u`y haywanları ha`m jabayı haywanlardın` qanın sorıp azıqlanadı. İksod 
kenelerinde rawajlanıw da`wiri biraz qıyınlasqan, olar rawajlanıw da`wirinde birden-ekinshisine 
o`tkende bir ma`rte tu`leydi. Sonın` menen evolyutsionlıq da`wirlerde olar ko`p xojayinlilikten bir 
xojayinlikke o`tken sebebi ko`p xojayinli kenelerdin` jasawı ushın naqolay bolg`an. İksod keneleri 
sharwa mallarına ha`m adamlarg`a bir qansha awır keselliklerdi yag`nıy tayga ensefaliti, qaytpalı 
suzek (tif), tulyaremiya, gemorragiyalıq ısıtpa, piroplazmoz, babezioz, teylerioz, anaplazmoz ha`m 
basqa ko`plep keselliklerdin` qozdırıwshıların` juqtıradı. 
Epizootologiyalıq ha`m epidemiologiyalıq a`hmiyetke iye bolg`an iksodalıq kenelerdin` 
o`zgesheliklerin esapqa alıp olardı joq qılıw yamasa ta`biyatta olardın` sanın qısqartıwg`a arnalg`an 
ilajlar isletiledi. 
Bulardan basqa olardın` haywanlarg`a, adamlarg`a topılıwına qarsı profilaktikalıq ilajlar 
islenedi. Kenelerdi biotoplarda joq qılıw ushın olardın` jasaw orınların su`riw ha`m jaylawdın` 
xo`lli orınların, kerek emes sho`plerdi shawıp joq etiw. Sonın` menen bir qatarda awıl xojalıg`ın 
intensifikatsiyalap kenelerdi arealın qısqartıw u`lken a`hmiyetke iye.