Microsoft Word 8-lekciya doc

Shayanta`rizliler (Crustacea) klassı
 
Bul sag`aqpenen dem alıwshılar (Branchiata) kishi tipinin` jalg`ız klassı bolıp, olardın` 
ha`mmesi suw yamasa ho`lli ortalıq haywanları bolıp esaplanadı. 
Shayanta`rizliler klasına tu`rli mag`lıwmatlar boyınsha 40 mın`g`a jaqın tu`rler kiredi. Bul 
buwın ayaqlılardın` denesi 5-8 ha`mde ayrımları 50 ge deyin buwınlardan turadı. O`zinin` du`zilisi 
ha`m ayaqları o`zgesheliklerine qaray buwınlar 3 bo`limlerge bo`linedi: bas, ko`kirek ha`m qursaq 
bo`limleri. 
Shayan ta`rizlilerdin` ayrımları suw ha`wizlerinde balıqlarda parazitlik qıladı, sog`an qarap, 
olarda gewdesinin` du`zilisi ju`da` o`zgerip sırtqı ko`rinisi ulıwma shayan ta`rizlilerge uqsamaydı. 
Bul qublıs tu`rleri a`sirese eskek ayaqlılar toparı tu`rleri arasında ken` tarqalg`an. 
 
Eskek ayaqlı shayanta`rizliler (Copepoda) kishi klasına
kiriwshi bir qansha otryad 
tu`rleri ha`r qıylı haywanlarda, a`sirese ko`birek balıqlarda parazitlik etedi. 
Parazitlik kopepodalarg`a (Copepoda) ayrım boljawlar boyınsha rus ilimpazı K.F.Kessler 
(1868) kewil awdarıp Onega ko`li balıqlarınan bir neshshe parazit shayan ta`rizlilerdi jazg`an. 
Keyin 
Peterburg 
universitetinin` 
zoologlarınan 
V.M.Shimkevich., 
F.Yarjinskiy 
ha`m 
D.D.Pedashenko aq ten`iz balıqları parazit kopepodların u`yrenedi ha`m bul tarawdı rawajlandırdı. 
XX-a`sirdin` baslarınan baslap V.A.Dogel (1930) ta`repinen balıq parazitofaunası, sonın` 
ishinde kopepodalarg`a u`lken kewil bo`linip, onın` oqıwshısı A.P.Markevich (1956) parazitlik 
eskek ayaqlılar boyınsha u`lken monografiya jazdı. 

---

2 
Shet el ilimpazlarınan K.B.Vilson parazit kopepodlardın` morfologiyası ha`m sistematikası 
boyınsha, al jaqında Z.Kabatanın` (1971) parazitlik kopepodalardın` morfologiyası ha`m 
fiziologiyası boyınsha kitabı shıqtı. Al keyingi jılları O`zbekstan balıqları parazit kopepodaları 
boyınsha S.O.Osmanov (1971), B.Allamuratoov (1974) ha`m t.b. miynetleri shıqtı ha`m izertlenip 
atır. 
Balıqlardın` terisinde, sag`ag`ında parazitlik 
etiwlerine 
baylanıslı 
ergazilus, 
lamproglena, 
Achteres ha`m t.b. sırtqı du`zilisleri jag`ınan shayan 
ta`rizlilerge uqsamay ketkenligi ko`pshilikke belgili. 
60- su`wret. Copepoda otryadı parazit shayan ta`rizliler 
(tu`rli avtorlardan). a-Ergasilus sieboldi; b-Lernaea 
cyprinacea; v-Caligus lacustris; g-Salmincola salmonea; 
d-Penella hawaitensis. 
Bul boyınsha Oraylıq Aziya karp tuwıslas 
balıqlardın` sag`aqlarında parazitlik qılatug`ın eskek 
ayaqlılar kishi klasının` ua`kili - Ergasilus sieboldi 
ko`p tabıladı. Uzınlıg`ı 0,9-1,9, eni 0,5 mm ge 
deyin. Quyraq shaqaları tsilindr ta`rizli yamasa 
keynine qarap ken`eygen. Antennanın` keyingi 
buwını ishki ta`repinde II 1-2 emshek ta`rizli tisler 
boladı. (60- su`wret). 
Antennanın` keyingiden aldın`g`ı buwını II 
bir qansha ken`, onın` uzınlıg`ı eninen 2,5-3 ese 
artıq. Endopodittin` ortan`g`ı buwını II-IV jup ayaqlıları ha`r biri eki qılshıqtan alıp ju`redi. (61- 
su`wret). 
61- su`wret. Sinergasilus lieni-din` denesi bo`limleri 
du`zilisi ha`m ayaqları (Mirzoevadan, 1973). a
1
-antena, 
a
2
-antenulla, 
md-mandibula, 
mk
1-
maksilla1, 
mk
2-
maksilla 2, pn
1
-birinshi jup ju`ziwshi ayaqlar.
Bul parazit penen ku`shli invaziyalang`an 
balıqlardın` sag`ag`ı 
epiteliyası 
buzılıp, qan 
tamırları qısılıp keyin zamarıqlar basıp ketip 
balıqlar dem alalmay ko`plep o`ledi ha`m ayrım 
jag`daylarda toparı menen qırılıp ketedi. Sonday-aq 
Cyclopoida 
kishi 
otryadına 
kiretug`ın 
O`zbekstannın` tu`sligi Degrez suwsaqlag`ıshında 
qırlı golets balıg`ının` sag`aqlarında du`nyada 
birinshi ret buwın ayaqlı parazit - Lamproglena 
markewitschi (Cyxenko, Allamyratov 1969) tabıldı. 
(62 -cu`wret). 
Bunın` dene uzınlıg`ı 1,9, eni 0,53 mm. 
Bası ha`m onnan qısılıp bo`lingen ko`kirek tuwrı mu`yesh formasında. Ko`kirek buwınları bir-biri 
menen birigip gewdeni payda etken, 5 buwını jınısı menen birikken bolıp, al qarın bo`limi eninen 
eki ese artıq, V jup ayaqları o`simshe tu`rinde bolıp aqırında 2 qılshıqları bar.
Bunnan basqa Aral basseyni balıqlarınan ko`birek-plotvada, qızıl qalashta, jerexta, 
su`wenlerde, samarqand xranulyasında, aq shabaq, sazan ha`m t.b. balıqlardın` sag`aqlarında 
L.pulchella paraziti ushırasadı ha`m olar ko`beye g`oysa ha`wiz balıqların kesellendirip balıqshılıq 
xojalıg`ına ko`p ekonomikalıq zıyan keltiredi.

---

3 
Usı toparg`a kiretug`ın Oraylıq Aziya karp tuwıslas balıqlarında, sonın` ishinde ko`birek karp 
balıg`ının` terisinde parazitlik qılatug`ın-Lernea cyprinacea anıqlandı. 
Bunın` dene uzınlıg`ı 12,5-16,5, arqa o`simsheleri uzınlıg`ı 3,5-6, qarınlıq 1,8-3 mm. Arqa 
ha`m qarın o`simsheleri jin`ishke tsilindr ta`rizli geyde qosımsha shaqalang`an. Arqa o`simsheleri 
T- ta`rizli. Eresek urg`ashılarında qursaq ekige bo`lingen, al jaslarında bir u`lesli. Tsilindr ta`rizli 
erkegi uzınlıg`ı 0,76 mm den 1,1 mm ge deyin baradı. 
Onın` birinshi antennası 6-8 buwınnan turadı, al erkeginde 4-6 dan turadı. Ekinshi 
antennanın` erkin aqırında ku`shli tırnag`ı bar. Qısta payda bolg`anlarında denesi kelte, biraq 
jabısıwshı organları ku`shli rawajlang`an. 
Bular balıqlardı ku`shli za`lellegende lerneoz keselligine alıp keledi, bunnan ha`wiz balıqları 
ko`plep qırılıp ketedi.
Keyingi waqıtlarda Aral basseyni karp tuwıslas balıqlarının` terisinde, sag`aqlarında parazitlik 
qılatug`ın