Microsoft Word 5-Mavzu. Neyronlar

Aksonlarning  asosiy  vazifasi  somada  hosil  bо‘lgan  qо‘zg‘alishni  

о‘tkazishdan iborat. Miyelinli  va  miyelinsiz tolalar qо‘zg‘alishni о‘tkazishda bir-

biridan  farq  qiladi.  Miyelinsiz  toladagi  qо‘zg‘alish  sekin-asta  o’q    silindr 

membranasi  bo’ylab    uzliksiz  tarqaladi.    Qо‘zg‘alishning  tarqalish  tezligi 

miyelinsiz  asab  tolalarida  aksonning    diametriga  (0,1  mm  dan    1    mm    gacha 

bо‘ladi)  bog’liq    Miyelinli  asablarda  esa  aksonning  diametri  miyelin  hisobiga 

yo’g’onlashgan.  Miyelinli    asab  tizimining  diametri    12  mm  dan  22  mm  gacha 

bо‘ladi. Qо‘zg‘alish  bir soniyada 70 metrdan  120 metrgacha tezlikda о‘tkaziladi. 

Aksonlar  bo’ylab  qо‘zg‘alishningtarqalishi  harakat    potensiallarini  ionlar 

mexanizmi    asosida  hosil  bo’lishi  va  asabning  qо‘zg‘algan  qismlari  oralig’ida 

paydo    bо‘lgan  elektr  tokini  membrananing  ionlar  о‘tkazuvchanligiga  ta’sir 

etishiga  bog’liq.  Agar,  tola  membranasining  bir  qismida,  uning    qutblari  keskin 

о‘zgarsa  (depolyarizatsiya    sodir  bо‘lsa)    harakat    potensiali    vujudga    keladi.  

Bunda,  natriy  ionlari  sitoplazmaga o’tishi  oqibatida  membrananing  ichki satxi 

musbat  zaryadlanadi.    Paydo  bо‘lgan  ionlar  harakati  va  membranadagi  elektr 

о‘zgarishlar  asab  tolasining  qо‘zg‘algan  va  qо‘zg‘almagan  qismlari    o’rtasida  

mahalliy  tokni    vujudga    keltiradi.    Mahalliy  tok  asab  tolasining  tinch  to’rgan 

membrana  qismi  qutblarini    о‘zgartiradi,  ya’ni  depolyarizatsiyalaydi  va 

membrananing  natriy  ionlariga  bо‘lgan  о‘tkazuvchanligini  oshirib,  aksonning  shu 

qismida  Harakat    potensiali vujudga kelishi uchun  sharoit  yaratadi.  Hosil  bо‘lgan 

Harakat  potensiali esa, aksonning shu qismidan, yana boshqa qismlariga, yuqorida 

---

aytib  utilganidek  tarqalaveradi.  Odatda,  membrananing  depolyarizatsiyasi 

jarayonida    manfiy  va  musbat  Harakat    potensiali    izlari  kuzatiladi.    Manfiy  

potensial    izi    —  membrana  depolyarizatsiya  izini,    musbat  potensial    izi  esa  —  

membrananing  odatdagi  qutblanishini  kuchayishini,  ya’ni  giperpolyarizatsiyani 

ifodalaydi.  Miyelinsiz  asab  tolalarida,  mahalliy  tok  membrananing  Har      qanday   

qismi  orqali  bemalol  o’ta  oladi,  chunki  Shvann  xujayralari deyarli qarshilikka 

ega  bo’lmaydi.    Natijada,  mahalliy    tok  asab  tolasining  uchiga  kadar  membrana 

bo’ylab    uzliksiz,  ketma-ket  depolyarizatsiya    hosil    qilish  yo’li    bilan 

tarqalaveradi.    Qo’zgalishni    uzliksizо‘tkazilishi  mahalliy  tokni  so’nishiga  olib 

keladi. Miyelinsiz  tola  qancha  yo’g’on  bо‘lsa,  qо‘zg‘alish  shuncha  katta tezlik 

bilan    о‘tkaziladi.    Akson    o’q    silindrini   miyelin    membrana  bilan    uzilib-uzilib  

о‘ralishi    va    miyelinning    katta    elektr    qarshilikka  ega  bo’lishligi,  qо‘zg‘alishni 

sifat    jihatidan  yangi  usulda  tarqalishi  uchun  sharoit  yaratadi,  miyelin  о‘ralmay 

qolgan zonasida esa elektr  qarshilik juda kam bо‘ladi. Aksonda Ranvye bo’g’imi  

har    tomonlama  ichkariga  botiq  holatda  ko’rinib  turadi.    Botik  qism   

membranasida    mahalliy  tokning  о‘zgarishi  pogona  darajaga  yetgach,  harakat  

potensiali    paydo  bо‘ladi.    Hosil    bо‘lgan    qо‘zg‘alish    impulsi    miyelinli  soxani 

chetlab,    bog’indan  bog’inga  sakrab  o’tadi  va  bog’inlar  uzra  tarqaladi.  Bunday 

sakrash  yo’li  bilan  impulslarni    tarqalishini  saltator  tarqalish  (lot.  Saltare  — 

sakrash) deb ataladi.  Miyelinli asablarda  qо‘zg‘alishni  о‘tkazish  vaqti  Ranvye  

bog’inlari    oraligidagi  masofaga    tog’ri    proporsional    bо‘ladi,    ya’ni    u    qancha  

uzun      bо‘lsa,  qo’zg’alish    shuncha  tez  о‘tkaziladi.    Miyelinli  asab  tola,  

qо‘zg‘alishni tez va saltator tarqatishi bilan birga, javobni tez hosil bo’lishi uchun 

juda  ham  kam  energiya  sarflanishini  ta’minlaydi.Asab  tolalarining  turkumlari.  

Qо‘zg‘alishni  о‘tkazilishi  va  ularning  tezligi  asab  tizimining  tuzilishiga,  tipiga, 

neyronlarning    qо‘zg‘aluvchanligi  va  labilligiga  bog’liq,.    Qо‘zg‘aluvchanlik 

qanchalik    yuqori    bо‘lsa,  labillik  va  binobarin  о‘tkazuvchanlik  ham  shunchalik 

katta  bо‘ladi.  Asab  tolasining  qо‘zg‘aluvchanligi  mushaknikiga    nisbatan 

anchagina  yuqori,  lekin  hamma  asablarda  bir  xil  emas.  Miyelinli  tola  miyelinsiz 

tolalarga  nisbatan  yuqori  qо‘zg‘aluvchanlikka  ega.  Qо‘zg‘alishni  о‘tkazish 

tezligiga  asoslanib  issik  qonli  hayvonlarning  asab  tolalari    quyidagi  tiplarga 

ajratiladi:    1)  A-alfatipi  skelet  mushaklarini  harakatlantiruvchi  tola,  mushak 

retseptorining  birlamchi    afferentlari    (о‘tkazish  tezligi    70  —    120  ms);    2)    A-

betta — teridagi tegish va og’riq  retseptorlarining afferentlari (40 — 50  ms);  3)  

A-gamma    —    mushak    do’ngchasini    harakatlantiruvchi    tola  terining  tegish    va  

og’riqni  sezuvchi  afferentlari  (15  —  40  ms); 4) A-delta — terining harakatini 

va  og’riqni  sezuvchi    afferentlari  (5  —    15  ms);  5)  V  tipi  —  preganglionar  

simpatik  asab  (3  —    14  ms);  6)  S  tipi  —  postganglionar  simpatik  asab  (0,5  —  2 

ms).  Issikqonli  hayvonlarning  neyroni  sovuq  qonli  hayvonlarning    neyroniga 

---

nisbatan  impulsni  tezroq  о‘tkazadi.  A-alfa  tolalar  eng  yo’g’on  tola  bо‘lib  , 

impulslarni    orqa    miya  harakatlantiruvchi    asab  markazidan    tana    mushaklariga  

va  undagi  retseptorlardan  tegishli  asab  markazlariga  о‘tkazadi.  Harakat  

potensiallari 0,4-0,5 ms, depolyarizatsiyaning izi  15-20 ms,  musbat izi esa 40-60 

ms davom etadi. A-betta, A-gamma va A-delta tolalar asosan sezuvchi asab tolalari 

bо‘lib  ,    nisbatan    ingichka,    qо‘zg‘alishni    sekin    о‘tkazadi    va    ularda  Harakat  

potensiali  uzoq  vaqt  davom  etadi.  Bu  asab  tolalari  impulsni  taktil,  ba’zan  og’riq, 

harorat    va  ichki  a’zolardagi  retseptorlardan  MAT  ga  о‘tkazadi,  A-gamma  tolalar 

bundan  mustasno,    impulslarni    orqa      miyaning  neyronlaridan    intrafuzal  

(lotinchasiga  fusus  —  do’q  ,  in  —  ichida),  ya’ni  kapsulaga  о‘ralgan  mushaklar 

tolalariga  о‘tkazadi.V-tipdagi  asab  tolalariga  miyelinli,  vegetativ  asab  tizimining 

tugunoldi (preganglionar) tolalari kiradi, ularda Harakat  potensiali  1-2  ms davom  

etadi,  depolyarizatsiyaning  manfiy    izi    hosil  bo’lmaydi.  Harakat    potensialining 

repolyarizatsiya  fazasi bevosita giperpolyarizatsiya  musbat iziga o’tib ketadi   va 

u    100-300    ms  davom  etadi.  Kо‘pchilik  S  tipdagi  asab  tolalari  simpatik  asab 

tizimining    tugunketi  (postganglionar)  tolalaridan  iborat.  Og’riq  sezgisi,    issiq  va 

sovuq,  bosim  ta’sirlaridan    hosil  bо‘lgan  impulslarni  ham  S-tipdagi  asablar 

о‘tkazadi.  Ularda  Harakat    potensiallari  uzoq  vaqt  davom    etadi    (2    ms),  

depolyarizatsiya    manfiy    izi    50-80    ms,    musbat    izi    esa  300-1000    ms  davom  

etadi.Asab  tolalarida  qо‘zg‘alishni  о‘tkazilishi.  Tanadan  ajratib  olingan  asb  tolasi 

qо‘zg‘alishni  har ikki tomonga  о‘tkazish xususiyatiga ega. Agar,  asab tolasining 

ikki  uchiga,  elektr  ulchagich  asbob  bilan  ulangan    ikki    juft  impuls  uzatuvchi 

elektrodlar    tutashtirilib,  uning  o’rta  qismiga    elektr    tok    ta’sir    ettirilsa,    ikkala  

elektrod  zonasida  harakat  potensiallari (impuls) hosil bо‘lganligini ko’rish mum- 

kin.    Organizm  ichki  muxitida  esa,  qо‘zg‘alish  asab  tolalari  orqali    faqat  bir 

tomonlama,  refleks yoyiga xos  yo’nalishda,  ya’ni retseptorlardan asab markaziga 

va  aksincha  asab  markazidan  effektorga  о‘tkaziladi.  Asab  tolasi  orqali  

qо‘zg‘alishni  о‘kazilishi    uchun,  uning  membranasi  anatomik  jihatdangina  emas, 

balki funksional  jihatdan  ham  bir  butun  bo’lishi  kerak.  Buning  uchun,  elektr  

о‘tkazgich    sim    singari  asab  tolasining  butun  bo’lishigina  kifoya  kilmaydi,  ya’ni  

u, fiziologik butunlikka ham ega bo’lishi shart. Asab membranasining butunligini 

shikastlaydigan  har  qanday  ta’sirotlar (asablarni uzilishi yoki  cho’zilishi) hamda 

asab impulsi  hosil  bo’lishini buzuvchi omillar (asab tolasini sovutilishi,  isitilishi 

va  turli  kimyoviy    moddalar  ta’siri,  jumladan  spirt,    novokain,    kokain    va 

boshqalar)  ta’sir  etsa  qо‘zg‘alish    (impuls)  ugmaydi.Asab  tolasi  juda  kо‘p 

tolalardan  tashkil  topgan  asab  uramidan    iborat  bo’lishiga  qaramasdan,  asab 

o’ramidagi  bitta tola  orqali  о‘tkazilayotgan qо‘zg‘alish uning yonidagi tolalarga 

o’tmaydi. Sababi,  asab  tolasi  maxsus qobiqqa  о‘ralgan  va tolalararo bo’shliqni 

to’ldirgan  suyuqlikning  qarshiligi    tola  membranasinikiga    nisbatan  nihoyatda 

---

kichik    bо‘ladi.  Asab  tolasining  bu  xususiyatini  qо‘zg‘alishni  alohida-alohida, 

ya’ni izolyatsiyalab о‘tkazishi deyiladi va u, juda katta ahamiyatga ega.  Jumladan,  

ma’lum    mushak    guruhi    qisqarishini,  uchlari  faqat  undagina  tugagan  asab 

tolasining ta’sirlanishi ta’minlaydi. 

Asab  tolasida  moddalar  almashinuvi.  Asab  tolasi  tinch  to’rgan  paytida 

ham  beto’xtov    kislorod  qabul      qilib,  karbonat    angidridni    ajratib  turadi.    Bir  

gramm    asab  tolasi    tinch    hol  atda    1    daqiqada  0,008    mg  S  0  2  ajratadi, 

qо‘zg‘alish    vaqtida  esa  bu  ko’rsatgich    16  foizgacha  kо‘payadi.  Kislorodsiz 

muxitda  asabning  qо‘zg‘aluvchanlik  va  о‘tkazuvchanlik  qobiliyatlari  yuqoladi. 

Asablar  qо‘zg‘algan  paytda  ulardagi  moddalar  almashinuvi  jarayonlari    ham  

kuchayadi,    O  2  sarflanishi,    SO  2    va    issiklik  ajralishi  ortadi.  Bu  quymich 

asabining    bir  grammi  tinch  holatda,  daqiqasiga  4,14-10-3    kal    issiklik  ajratadi.  

Bitta    impulsni    1    sm    masofaga    о‘tkazish  vaqtida    1  0  12  kal  issiqlik  ajraladi. 

Asab faoliyati uchun ajralayotgan energiya mushaknikiga nisbatan  1  mln.  marta 

kam.  Asab    tolasi  qо‘zg‘algan  vaqtida  ATF  va  kreatinfosfatning  parchalanishi 

kuchayadi,    sut    kislotasi    hosil    bo’lishining    ortishi    esa    glikoliz  jarayoni 

jadallashganligidan  dalolat  beradi.Neyronlar  uchun  zarur  bо‘lgan  energiya 

mitoxondriyada  hosil  bо‘ladi.  Mitoxondriyalar  xujayra  tanasida,  aksonning 

terminalidagi  tugmachalar  va  gliyada  uchraydi  va  energiyaga  boy  moddalarni 

yadro atrofidagi muxitga hamda xujayraning о‘simtalariga tarqalishini ta’minlaydi. 

Mitoxondriyalarda  hosil  bо‘ladigan  energiya  asab  xujayrasidagi    barcha 

reaksiyalar,  asab  tolasining  membranasi  bo’ylab  impulslarning  harakati  va 

sinapslar    faoliyati,  membrananing  qо‘zg‘aluvchanligi  va  kaliy-natriy  nasosining 

ishi  uchun  sarflanadi.Asab  tolasining  nisbiy  tolmasligi.  Asablarga  xos 

xususiyatlardan  biri,  ular  qо‘zg‘alganda  energiyaning  nisbatan  kam  sarflanishi 

bilan  birgalikda tolasining  nisbiy tolmasligidir. Tajribalarda,  asab induksion tok 

bilan  to’xtovsiz  ta’sirlanganda  8  soat  davomida  mushak  qisqarishini  kuzatish 

mumkin. Asablar  ish qobiliyatini 9-12  soat  davomida  ham  yo’q otmaydi,  ya’ni  

bir    necha    soat    davomida  tolmasdan    ishlayveradi.  Lekin,  undan  ham  uzoq 

muddat  betuxtov  ishlaganda  asablarning  ishlash  qobiliyati  о‘zgaradi.  Asabga 

ritmik    ravishda  ta’sir  qilinsa,  unda  refraktor  faza  uzayadi  va  har    bir  impuls 

hisobiga    ajaralayotgan  issiqlikning  miqdori  kamayadi,  impulslarni  о‘tkazish 

tezligi  esa  pasayadi.  Bunday  о‘zgarishlarga  qaramasdan,  asab  kamroq    darajada 

bо‘lsa ham ishlayveradi.Asablar qо‘zg‘algan paytda  energiyani asosan kaliy-natriy 

nasosining ishi uchun sarflaydi.  Kaliy  bilan ta’minlanish yetarli bо‘lsa, bu nasos 

sitoplazmaning  ion  tarkibini  bir  tekis  saqlab  tura  oladi.    Ingichka  asablar  bitta 

impuls hosil qilish uchun kaliy ionlarining 1/1000, yo’g’on  asablar esa 1/100000 

qismini  yo’q  otadi.    Ingichka  asablar  yo’g’on  asablarga  nisbatan  ancha  tez  

toliqadi. 

---