Microsoft Word 127b2635c69e0ccce220d54f0a4d206a612d9bae85273c7ad237f9e445cb2da1

Budjetdan tashqari 

fondlarning guruhlanishi 

Tuzilishiga  

ko’ra 

Amal qilish 

muddatiga ko’ra 

Shakllantirish usuliga 

ko’ra 

byudjet mablag’lari; 

fondlarning o’z 

mablag’lari 

doimiy; 

vaqtinchalik 

maxsus soliqlar; 

davlat budjetidan 

ajratmalar 

Tegishliligiga  

ko’ra 

Markazlashish 

darajasiga ko’ra 

Maqsad va 

vazifalariga  ko’ra 

davlat; 

davlatlararo; 

xalqaro 

markazlashgan; 

markazlashmagan 

ijtimoiy;  sug’urta;  iqtisodiy; 

kredit; 

ilmiy-tadqiqot; 

investitsion; 

---

552 

 

 jamg’armalarning  o’z  mablag’lari  hisobidan  (masalan,  fuqarolarning 

badallari, korxonalarning to’lovlari, tadbirkorlik faoliyatidan daromadlari). 

Shakllantirish usuliga ko’ra: 

 maxsus o’rnatilgan soliqlar va majburiy ajratmalar hisobiga; 

 davlat byudjetidan ajratmalar hisobiga; 

 maxsus yoki ixtiyoriy zayomlar chiqarish yo’li bilan; 

 qimmatli qog’ozlarni emissiya qilish va joylashtirish orqali. 

Amal qilish muddatiga ko’ra: 

 doimiy  va  uzoq  muddat  amal  qiluvchi  jamg’armalar  (masalan,  pensiya 

jamg’armalari,  ijtimoiy  sug’urta  jamg’armalari,  bu  jamg’armalar  bajaradigan 

vazifalar nisbatan doimiy xarakterga ega bo’ladi); 

 vaqtinchalik  (ma’lum  bir  muddatga)  tashkil  etilgan  jamg’armalar,  ular 

jamiyat  rivojlanishining  ma’lum  bosqichida  ijtimoiy-iqtisodiy,  siyosiy  yoki 

ekologik vazifalarni bajarish uchun tashkil etiladi. 

Egalik qilish huquqi va mulkiy jihatdan tegishliligiga ko’ra: 

 davlatga tegishli jamg’armalar; 

 turli maqsadlarda tuzilgan davlatlararo jamg’armalar; 

 xalqaro jamg’armalar. 

Maqsad va vazifalariga ko’ra: 

 ijtimoiy  maqsadlardagi  jamg’armalar  (pensiya  jamg’armalari,  bandlik 

jamg’armalari, nogironlarni qo’llab-quvvatlash jamg’armalari); 

 sug’urta jamg’armalari (ijtimoiy sug’urta jamg’armai kabi); 

 iqtisodiy  maqsadlardagi  jamg’armalar  (masalan,  Yo’l  jamg’armai, 

Erlarning  meliorativ  holatini  yaxshilash  jamg’armai,  Tiklanish  va  taraqqiyot 

jamg’armai kabilar); 

 kredit  jamg’armalari  (fuqarolar  va  xo’jalik  sub’ektlariga  u  yoki  bu 

maqsadda kredit resurslarini berish uchun maxsus tashkil etilishi mumkin); 

 ilmiy-tadqiqot  jamg’armalari  (ma’lum  bir  ilmiy-tadqiqot  faoliyatini  olib 

borish va aniq ilmiy natijalarga erishish maqsadida tuzilgan jamg’armalar); 

---

553 

 

 investitsion jamg’armalar; 

 ekologik  maqsadlardagi  milliy,  xalqaro  yoki  hududiy  darajada  tashkil 

etilgan jamg’armalar (masalan, “Ekosan”, “Orol” kabi jamg’armalar); 

 siyosiy  jamg’armalar  (u  yoki  bu  siyosiy  kuchlarning  manfaatini  ko’zlab 

tashkil etilishi mumkin) va boshqalar. 

Markazlashish darajasiga ko’ra: 

 markazlashgan  jamg’armalar  (bunday  jamg’armalar  odatda  butun 

mamlakat  miqyosida  maxsus  hukumat  qarorlari  bilan  tuziladi  va  umumjamiyat 

maqsadlarida markazlashgan tartibda ishlatiladi); 

 markazlashmagan  jamg’armalar  (hududiy  yoki  mahalliy  darajada,  yohud 

biron  tarmoq  miqyosida  tuziladi  va  cheklangan  manfaatlarni  ko’zlaydi,  masalan, 

ilmiy-tadqiqot jamg’armalari, investitsion jamg’armalar). 

Demak, mablag’larning maqsadli yo’naltirilishiga ko’ra byudjetdan tashqari 

jamg’armalar  ijtimoiy,  iqtisodiy,  ekologik  va  boshqa  jamg’armalarga  ajratiladi. 

Ijtimoiy  ahamiyatdagi  jamg’armalar  hukumatga  faol  ijtimoiy  siyosatni  amalga 

oshirishga  imkon  beradi.  Ushbu  jamg’armalar  mablag’larining  shakllanishida 

asosan sug’urtalanuvchi shaxslarning va tadbirkorlarning sug’urta badallari, davlat 

subsidiyalari  va  foizsiz  ssudalaridan  foydalaniladi.  O’zbekiston  Respublikasida 

ijtimoiy  maqsadlardagi  jamg’armalarga  Pensiya  jamg’armasini,  Bandlikka 

ko’maklashuvchi davlat jamg’armasini va boshqa nodavlat jamg’armalarni kiritish 

mumkin. 

Davlatning ijtimoiy jamg’armalari fuqarolarning pensiya va nafaqalar olish, 

kasalligi, nogironligi, boquvchisini yo’qotganligi holatlarida ijtimoiy ta’minlanish, 

sog’lig’ini  muhofaza  qilish,  tibbiy  xizmatlardan  foydalanish,  ishsizlikdan 

himoyalanish  kabilar  bilan  bog’liq  konstitutsion  huquqlarini  ta’minlashga 

yo’naltirilgan.  Iqtisodiy  jamg’armalar  jamiyat  xo’jalik  va  ijtimoiy  hayotining 

rivojlanishiga  davlat  tomonidan  ta’sir  ko’rsatish  imkoniyatlarini  kengaytiradi. 

O’zbekiston  Respublikasida  iqtisodiy  maqsadlardagi  jamg’armalarga  Respublika 

Yo’l jamg’armasi, Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi kabilar kiradi. 

---

554 

 

Oltmishinchi  yillarning  boshlaridan  rivojlangan  davlatlarda  ilmiy-texnik 

jamg’armalarni tashkil etishga katta e’tibor qaratilmoqda. Ushbu jamg’armalarning 

daromad  qismini  shakllantirishda  byudjet  mablag’lari  bilan  bir  qatorda,  yirik 

kompaniyalarning mablag’lari, universitetlarning badallari va boshqa manbalardan 

foydalaniladi.  Ushbu  jamg’armalarning  mablag’lari  fundamental  tadqiqotlar  olib 

borish,  ilmiy  markazlar  qurish,  kadrlar  tayyorlash  sohasidagi  dasturlarni 

moliyalashtirishga yo’naltiriladi. 

Turli  mamlakatlarda  ularda  tanlangan  moliya  siyosatiga  mos  ravishda  turli 

yo’nalishdagi  jamg’armalar  tashkil  etiladi.  Bir  mamlakatda  amalda  bo’lgan 

jamg’armaning  mavjudligi,  hatto  u  umuminsoniy  va  umumbashariy  maqsadlarni 

ko’zlasa-da,  boshqa  bir  mamlakatda  ham  huddi  shunday  jamg’armaning  mavjud 

bo’lishiga  asos  bo’lmaydi.  Masalan,  Rossiya  Federatsiyasida  Ijtimoiy  sug’urta 

jamg’armai  mavjud,  O’zbekiston  Respublikasida  esa  ijtimoiy  sug’urta 

funktsiyalarini  Pensiya  jamg’armasi  bajaradi.  Ko’plab  Evropa  mamlakatlarida  

davlat  pensiya  ta’minoti  funktsiyasini  mablag’  bilan  ta’minlash    Pensiya 

jamg’armalari tomonidan amalga oshiriladi. 

Davriylik xususiyatiga  ko’ra  byudjetdan  tashqari  jamg’armalarni  doimiy  va 

vaqtinchalik  jamg’armalarga  ajratish  mumkin,  dedik.  Vaqtinchalik  jamg’armalar 

ma’lum bir davrga tuzilib, o’zining pirovard maqsadini amalga oshirganidan so’ng 

tugatiladi.  

Davlat maqsadli jamg’armalarining shakllanish manbalari va mablag’laridan 

foydalanish yo’nalishlari. Byudjetdan tashqari jamg’armalar maqsadli foydalanish 

uchun  yo’naltirilgan.  Odatda,  jamg’armaning  nomida  uning  maqsadi  va 

xarajatlarning maqsadli yo’naltirilishi aks etadi. 

Byudjetdan  tashqari  jamg’armalarni  shakllantirish  manbalari  ularning 

oldida turgan vazifalarning xarakteri va ko’lamiga qarab belgilanadi. Manbalarning 

turli-tumanligi  va  hajmiga  rivojlanishning  u  yoki  bu  bosqichidagi  mamlakatning 

iqtisodiy va moliyaviy holati bevosita ta’sir ko’rsatadi. 

---

555 

 

Byudjetdan  tashqari  jamg’armalarning  shakllanish  manbalari  nisbatan  ham 

doimiy,  ham  vaqtinchalik  bo’lishi,  shuningdek,  mamlakatning  ma’muriy-hududiy 

tuzilmalari bo’yicha ham turlicha bo’lishi mumkin.  

Byudjetdan  tashqari  jamg’armalarning  mablag’laridan  foydalanish 

yo’nalishlari  jamg’armalarning  maqsadi,  aniq  iqtisodiy  sharoitlar  hamda  ishlab 

chiqilgan  va  amalga  oshirilayotgan  dasturlardan  kelib  chiqib  belgilanadi. 

Mablag’larning  ma’lum  bir  qismi  ta’sischilik  faoliyatiga,  shuningdek,  qimmatli 

qog’ozlarga  qo’yiladi.  Byudjetdan  tashqari  jamg’armalar  investor  hamda  moliya 

bozori sub’ekti sifatida ishtirok etishi mumkin, chunki ko’p hollarda jamg’armalar 

mablag’larining  shakllanish  vaqti  bilan  ishlatish  vaqti  mos  kelmaydi  va  natijada 

jamg’armalar  ixtiyorida  vaqtincha  bo’sh  mablag’lar  paydo  bo’ladi,  ularni  moliya 

bozorida  foydali  joylashtirishga  imkon  tug’iladi,  ikkinchidan,  mablag’larni 

investitsiyalashdan olingan daromadlar tegishli jamg’armaga qo’shimcha daromad 

keltiradi.