Microsoft Word 05 Kishlok xujalik mahsulotlar sifati va marketingi

4.  Yotib  oʻsuvchi  zigʻir  (v.  prostrata).  Poyalari  gullaguncha  yotib  oʻsadi.  Gullashning 
boshlanishi  bilan  poyalar  koʻtarila  boshlaydi  va  100  sm  balandlikka  yetadi.  Kavkazortida  kichik 
maydonlarda ekiladi. 
 
3. Sifatli tola yetishtirish texnologiyasi, chora-tadbirlari. 
 
Dehqonchilik madaniyatini oshirishda, tuproq unumdorligi va paxta hosildorligini koʻtarishda, 
chorvachilikni mustahkam, yem-xashak bazasi bilan taʻminlashda almashlab ekish asosiy omillardan 
biridir.  
Almashlab  ekishni  joriy  etmasdan  turib  oʻgʻitlash,  sugʻorish,  begona  oʻtlarga,  hasharot  va 
kasalliklarga qarshi kurashishning toʻgʻri tizimini qoʻllab boʻlmaydi. 
Respublikamizda almashlab ekish uzoq yillar beda va paxta asosida olib borildi. Beda chorva 
uchun toʻyimli oziqa hisoblanadi. U oqsil va karotinga boy oʻsimlik, shuningdek, u tuproqni gitmus, 
azot bilan boyitishda muhim oʻrin egallaydi. Fitosanitar rolini oʻynaydi. Shoʻr yerlarda tuproqning 
meliorativ  holatini  yaxshilaydi.  Shu  narsalar  eʻtiborga  olinib,  paxtachilik  xoʻjaligida  almashlab 
ekishning 10,9,8 dalali, yaʻni 3:7; 3:6; 3:5 tizimlari qoilanib kelindi (Birinchi raqam beda, ikkinchisi 
gʻoʻza). Bunda gʻoʻzaning salmogʻi 70,0—66,7—62,5 % ga tengdir.  
Gʻoʻza vilt bilan kasallangan maydonlarda almashlab ekishning boʻlaklangan 2:4:1:3, 2:4:1:2, 
2:3:1:2 tizimlari tavsiya etiladi. Birinchi raqam beda, ikkinchi raqam gʻoʻza, uchinchi raqam don yoki 
yemxashak ekinlari, toʻrtinchi raqam gʻoʻza. Bedani birinchi yil don ekinlari, makkajoʻxori, sudan 
oʻtlari bilan aralashtirilib ekish tavsiya etiladi. 
Meliorativ  jihatidan  noqulay  boʻlgan  yerlarda  1:3:4,  1:3:5,  shamol  eroziyali  yoki  qumli 
tuproqlarda  3:3,  3:4,  3:3:1  tizimlari  qoʻllanilgani  maʻqul.  Dehqonchilikda  tuproq  unumdorligiga 
qarab almashlab ekish 3:5, 3:4, 3:3 tizimida ham boʻlishi mumkin. Bunda paxtaning salmogʻi 62,5; 
57; 50 % ni tashkil etadi. 
Jahon amaliyotida almashlab ekishda bedadan tashqari boshoqli don va dukkakli ekinlar keng 
qoʻllaniladi. Bedasiz almashlab ekishda 1:1, 1:2, 1:3, 1:4, 1:4:1:4 tizimlarini qoʻllash mumkin. Bunda 
birinchi maydonni boshoqli don ekinlari egallaydi. 
Ularni yigʻishtirib olgach, takroriy ekinlarni ekish mumkin. Tuproq unumdoriligini koetarish 
va gʻoʻza hosildorligini oshirish maqsadida almashlab ekish tizimiga oraliq ekinlarni kiritish mumkin. 
Xantal, raps, perko, vika, javdar, gorox, mosh, soya, loviya kabilar ekilib ularning massasi yem-
xashak  sifatida  yoki  sederat  (yashil  o  cgʻit)  qilib,  donlari  oziq-ovqat  maqsadida  foydalanilganida 
yaxshi samara beradi. 
Oʻgʻitlash tizimi. Oʻgʻitlash tizimi organik va mineral oʻgʻitlarni qoʻllashni oʻz ichiga oladi. 
Oʻgʻitlarni  qoʻllash  meʻyori  tuproqning  tipiga,  oʻgʻitning  shakliga  va  almashlab  ekish  maydoniga 
qarab oʻzgarib boradi. 
Bedapoyadan  keyin  dastlabki  ikki  yilda  azotli  oʻgʻitni  qoʻllash  normasi  fosforli  oʻgʻitga 
qaraganda kamroq boʻladi. Ular oʻrtasidagi oʻzaro nisbat (N: P) 1:1,3 yoki 1:1,5 ga boʻlishi kerak. 
Keyingi yillarda esa bu nisbat (N:P) 1:0,7—0,8 ga tenglashadi. Oʻtloq va oʻtloq-botqoq tuproqlarda 
N: P nisbati 1:1,5 ga teng boʻlgani maqsadga muvofiqdir. 
Gʻoʻzaning  oziqlanishi  uchun  moʻtadil  sharoitni  taʻminlash,  uning  oʻsishi  va  rivojlanishini 
tezlashtirish  uchun  boʻz  tuproq  sharoitida,  belgilangan  hosilni  eʻtiborga  olgan  holda,  azotning 
quyidagi meʻyorlari gektariga kg hisobida tavsiya etiladi: hosildorlik gektariga 15—20 s boʻlganda 
100  kg,  20—25  s  boʻlganda  150  kg,  25-30  sentnerda  200  kg,  30-35  sentnerda  250  kg,  35—40 
sentnerda 300 kg, 40—45 sentnerda esa 350 kg belgilanadi. 
Bedapoyadan keyin 3—4 yilda kuzgi shudgorlash oldidan gektariga 30—40 t goʻng solishning 
ahamiyati juda kattadir. 
Oʻgʻit meʻyorini boʻlaklab qoʻllashning samarasi yuqori boʻladi. Agar azot oʻgʻitining qoʻllash 
meʻyori katta boʻlsa, uning 25 % ekish oldidan yerni tayyorlashda, 75 % esa oziqlantirishda beriladi. 
Agar  oziqlantirish  ikki  marta  rejalashtirilgan  boʻlsa,  shonalash  va  gullash  davrlarining 
boshlanishlarida beriladi. Uch marta rejalashtirilganda birinchi oziqlantirish 3—4 chinbarglik davrida 
oʻtkaziladi. 

---

Fosforning  samaradorligi  lining  yillik  meʻyorining  60—70  %  shudgor  oldidan  berilganda 
yuqori boʻladi, qolgan qismi esa ekish bilan bir vaqtda va gullash davrida oziqlantirishda Jberilgani 
maʻqul. 
Azot bilan kaliyning nisbati 1:0,5 boʻlgani maʻqul. Kaliy  meʻyorining 50 % shudgor oldida 
berilsa, qolgan qismini shonalash davrida oziqlantirishga berish tavsiya etiladi. 
Fosfor  va  kaliy  oʻgʻitlarining  meʻyorini  belgilashda  agroximiya  kartogrammasining 
maʻlumotlaridan foydalaniladi. 
Birinchi  oziqlantirishda  oʻgʻitni  qatordan  12—14  sm  masofada  15—16  sm  chuqurlikda, 
shonalash davrida 20—22 sm masofada, uchirichi oziqlantirish joʻyak oʻrtasida 3—4 sm chuqurlikda 
beriladi. Agar gʻoʻza qator oralari 90 sm boʻlsa, oʻgʻit oʻsimlik qatoridan 30—35 sm masofada joʻyak 
tubidan 3—5 sm chuqurlikka solinadi. 
Mikrooʻgʻitlar  tuproqqa  solinishi  yoki  0,02—0,04  %  eritma  holatda  chigitga  yuqtirilishi 
mumkin. 
Tuproq  orqali  berilganda  taʻsir  etuvchi  modda  hisobida  gektariga  bordan  0,5—1,0  kg, 
marganesdan 18 kg, misdan 2—3 va ruxdan 3—4 kg tavsiya etiladi. 
Oʻgʻitlar KRX—4, KRX—3,6, KXU—4 markali kultivatorlar yordamida beriladi. 
Tuproqqa  ishlov  berish.  Paxtachilikda  tuproqqa  ishlov  berish  gʻoʻzapoyani  yigʻishtirish, 
begona  oʻtlardan  tozalash,  oʻgʻit  solish,  kuzgi  shudgorlash,  dalani  tekislash,  erta  koʻklamgi 
boronalash, diskalash, boronalash yoki molalash bilan bir vaqtda chizellash, ekish oldidan boronalash 
bilan  molalash  kabi  ishlarni  oʻz  ichiga  oladi.  Ayrim  yogʻin-sochin  kam  tushadigan  mintaqalarda, 
sifatli  haydashni  taʻminlash  maqsadida  haydash  oldi  sugʻorish,  zapas  suv  berish  yoki  ekin  ekish 
oldidan sugʻorish nazarda tutiladi. 
Tuprogʻi shoʻrlangan yerlarda dala tekislanib, cheklar olinib va ularni ekish oldidan tekislash 
ham oʻtkaziladi. 
Tuproqqa ishlov berish ikki qismdan iborat: 
1. Tuproqqa asosiy ishlov berish (kuzgi shudgorlash); 
2. Erta bahorda va ekin ekish oldidan ishlov berish. 
Kuzgi shudgorlashning ahamiyati katta boʻlib, bahorgi shudgorlashga nisbatan gektariga 3—5 
sentner yuqori hosil beradi. 
Kuzgi  shudgorlashni  sifatli  oʻtkazish  uchun  gʻoʻza  vilt  bilan  kasallangan  maydonlarda 
gʻoʻzapoya KV—4A, KK—3,6A, KI—1,8 moslamalar yordamida 14—16 sm chuqurlikda- ildizidan 
kesilib,  daladan  olib  ketiladi  yoki  gʻoʻzapoyalar  sogʻlom  boʻlsa,  oʻgʻit  sifatida  dalaga  maydalab 
koʻmib  yuboriladi.  Agar  maydon  zichlashib  ketgan  boisa,  joʻyak  orqali  yengil  suv  ham  quyish 
mumkin. 
Dala  ildizpoyali  begona  oʻtlar  bilan  kuchli  zararlangan  boʻlsa,  gʻoʻzapoya  yigʻishtirilgach, 
maydon agʻdargichi olingan plug bilan 18—20 sm yumshatilib, chizel, kultivatorlarga borona taqilib, 
taroqlanadi. 
Kuzgi  shudgorlash  ikki  yarusli  pluglar  (PD—3—35,  PD—4—35)  bilan  30  yoki  40  sm 
chuqurlikda haydaladi. 
Kuzgi shudgorlashning  eng qulay muddati oktabr oyining ikkinchi  yarmi, noyabr va dekabr 
oyining birinchi oʻn kunligidir. Shudgorlashda tuproq oʻta nam yoki qurib qolgan boʻlmasligi kerak. 
Aks holda, shudgor sifatsiz boʻladi. 
Bedapoyalarini buzish noyabr oyida oʻtkaziladi. Agar bedapoya ikki yarusli plug bilan buzilsa, 
plugning  yuqori  кофи$1аг1  oldiga  bedapoyaning  ustki  bosh  qismini  6—7  sm  chuqurlikda  kesish 
uchun  chimqirqar  oʻmatiladi,  aks  holda,  beda  qaytadan  oʻsib  ketishi  mumkin.  Oddiy  plugda 
oʻtkazilganda  agʻdargichi  olingach,  plug  bilan  6—7  sm  chuqurlikda  yumshatilib,  10—12  kundan 
keyin chimqirqar oʻmatilgan plug bilan (P—5—35M) haydaladi.  
Bedapoya birinchi yili 30 yoki 40 sm chuqurlikda haydalib, ikkinchi yili 20—25 sm, keyingi 
yili  30—40  sm  chuqurlikka  yetkaziladi.  Shudgorlash  chuqurligi  madaniy  haydov  qatlamining 
qalinligiga bogʻliqdir. Tipik va och-tusli boʻz tuproqlarda haydash chuqurligi 30 sm dan, unumdorlik 
qatlami qalin boʻlgan oʻtloq yoki och tusli boʻz tuproqlarda esa haydash chuqurligi 35—40 sm dan 
kam boʻlmasligi kerak.  

---

Eskidan dehqonchilik qilib kelinadigan och tusli boʻz tuproqli, yer osti suvi yuza joylashgan 
Mirzachoʻl tuproqlarida, tuproq 40 sm chuqurlikda yumshatilib keyin 30 sm chuqurlikda haydaladi. 
Unumdorligi past, qum yoki shagʻal qatlami yuza joylashgan yerlarda shudgorlash chuqurligi 
oʻsha unumsiz qatlam yuzaga chiqmaslik darajasida belgilanishi lozim. 
Yangi  oʻzlashtirilgan  yerlarda  dastlabki  2  yilda  shudgorlash  chuqurligi  20—22  sm  boʻlsa, 
keyingi yilda uni 30 sm gacha yetkaziladi. Oxirgi yillarda ikki yarusli plug bilan haydashni chuqur 
yumshatish  bilan  uygʻunlashtirilmoqda.  Bunda  tuproq  har  3—4—5  yilda  bir  marta  50—60  sm 
chuqurlikda yumshatilib, keyin har yili belgilangan chuqurlikda haydaladi. 
Erta bahorda shudgorda namni saqlab qolish maqsadida tuproqning yetilish darajasiga qarab, 
fevral-mart oylarida ikki qator borona yurgizish bilan bir marta shudgorga ishlov beriladi. 
Ekin ekish oldidan shudgorning holatiga qarab, quyidagicha ishlov oʻtkaziladi: 1. Dala begona 
oʻtlardan tozalanadi. Tuprogʻi shoʻrlanmagan, tuproqning ijobiy xususiyatlari saqlanib qolgan boʻlsa, 
tuproq borona mola bilan tayyorlab, chigit ekiladi. 2. Dala begona oʻtlar bilan ifloslangan boʻlsa, 8—
12 sm chuqurlikda kultivatsiya  yoki chizel qilinib, unga borona mola qoʻshib ishlatiladi. 3. Zapas 
suvi berilgan yoki sifatsiz shudgor qilingan yerlarda 16—18 sm chuqurlikda chizel qilinib, unga bir 
yoʻla borona va mola qoʻshib yuritiladi. 4. Dala begona oʻtlar bilan kuchli ifloslangan boʻlsa, unda 
yerni agʻdargichi olingan plug bilan 16—18 sm chuqurlikda qayta haydab, keyin borona mola qilib 
ekiladi. 5. Shoʻri yuvilgan yerlarda tuproqning yetilish chuqurligigacha chisel bir yoʻla borona mola 
bilan yuritiladi. Ogʻir tarkibli tuproqlarda chizellashni takroriy oʻtkazish mumkin. 
Chigitni ekishga tayyoriash va ekish. Ekiladigan chigit quyidagi talablarga javob berishi kerak: 
Unuvchanligi I sinfli chigitlarda 90—100 %, II sinflarda 90—94 %, III sinflarda 85—93 % dan kam 
boʻlmasligi kerak.  
Mexanik shikastlanishi qoʻl terimidagi chigitlarda 5 % dan, mashina terimidagi chigitlarda 7 % 
dan oshmasligi, tuk qoldigʻi tuksiz chigitlarda 0,4, tukli chigitlarda esa 0,8 % dan yuqori boʻlmasligi 
kerak. 
Chigit namligi qoʻl terimi chigitida 9 %, mashina terimida 10 % dan yuqori boʻlmasligi, begona 
oʻt urugʻlari va tirik zararkunandalar boʻlishiga umuman yoʻl qoʻyilmaydi. 
Yosh  nihollarni  gommoz  va  ildiz  chirish  kasalliklaridan  himoya  qilish  maqsadida  bronatak, 
himoya, gʻoʻzafen, PAV—61 preparatlari va formalin bilan dorilanadi. 
Tukli chigitlarni dorilash bilan birga namlash ham kerak. Buning uchun dastawal 1 t chigitga 
300 litr, keyingi muddatlarda 600 litr suv sarflanadi. Ekish boshlangan kunlarda chigit 8—12 soatga, 
keyingi kunlarda 16 soatgacha namlanishi mumkin. 
Tuksiz chigitlar namlanmasdan quruqligicha ekilaveradi. Chigit moʻtadil muddatda ekilganda 
ertagi, bir tekis va sogʻlom koʻchat olinadi. 
Bunga esa yumshoq, nam va harorati yetarli boʻlgan tuproqqa ekilgandagina erishiladi, Chigitni 
muddatidan  oldin  yoki  keyin  ekilganda  ham  kutilgan  natijaga  erishilmaydi.  Eng  qulay  moʻtadil 
muddat boʻlib, tuproq harorati 10 sm chuqurlikda 13—14 °C ga yetganda va asta-sekin koʻtarilishi 
kuzatilganda hisoblanadi. Tuksiz chigit tukliga nisbatan 5—6 kun kechroq ekiladi. 
Gʻoʻza qator oraligʻi 60 yoki 90 sm qilib oddiy qatorlab, semyalab, punktir (har uyaga sanab 
tashlaydi) usulida, joʻyak va pushtalarga ekish qoʻllaniladi. 60 sm qator oraligʻida kvadrat uyalab, 
toʻgʻri burchakli uyalab, 90 sm qator oraligʻida esa qoʻsh qatorlab ekish usullarini qoʻllash mumkin. 
Urugʻni  erta  va  tekis  undirib  olish  uchun  ekish  chuqurligiga  ahamiyat  berish  kerak.  Chigit 
ekishning eng maqbul chuqurligi oʻtloq-botqoq tuproqlarda 3—4 sm, boshqa turdagi tuproqlarda 4—
5 sm hisoblanadi.  
Ekish  normalari  tukli  chigitda  gektariga  60—70  kg,  tuksiz  chigitlarda  esa  25—30  kg, 
belgilanadi. Qoʻsh qatorlab ekilganda ekish meʻyori ikki marta oshiriladi. 
Ekish STX—4G, SXU—4 seyalkalarida oʻtkaziladi. Chigitni ekishdan oldin dalaga bir yillik 
begona oʻtlarga qarshi gektariga 4—6 1 nitran (treflan), ekish bilan birga 1,0—1,2 kg kotoran, 2,0—
2,5 kg prometrin, 1,0—1,3 kg kotofor preparatlarini PCS —2,4, PXG—4 moslamalari  yordamida 
berish mumkin. 
Chigitni  undirib  olish  va  yaganalash.  Ekish  tugallanishi  bilan  har  bir  maydonda  chigitning 
ahvoli va unib chiqishi doimiy ravishda kuzatib boriladi. Agar chigitning normal oʻsishiga xalaqit 

---

beradigan qatqaloq paydo boʻlsa, darhol yumshatiladi. Chunki qatqaloqda tuproqda havo almashinuvi 
(aeratsiya) buziladi, suv parlanishi kuchayadi, tuproq gʻovakligi pasayadi. Natijada unib chiqadigan 
nihollar  nobud  boʻladi,  unib  chiqqanlari  ildiz  chirish  kasalligiga  duchor  boʻlishi  mumkin.  Shoʻr 
yerlarda tuproq yuzasiga shoʻr koʻtarilib ketadi. 
Agar maydonda chigit unib chiqmagan boʻlsa, tishli boronalar yordamida bir qatorda ekishga 
koʻndalang qilib yuritish bilan qatqaloq yumshatiladi, qisman unib chiqqan maydonlarda ratotsion 
(yulduzchali) motigalar qator boʻylab yuritiladi va qatqaloq yumshatiladi. Nihol toʻliq unib chiqqan 
maydonlarda  darhol  qator  oraligʻiga  ishlov  beriladi  va  kultivatorga  UROR  moslamasi  oʻrnatilib, 
himoya zonasidagi qatqaloqlar ham yumshatiladi. 
Chigit  toʻliq  undirib  olingan  maydonlarda  darhol  gʻoʻzani  yaganalashga  kirishiladi.  Yagana 
kechiktirilsa,  boʻlgʻusi  hosilga  putur  yetadi.  Chunki  oʻsimlik  yiriklashsa  ildizi  jarohatlanadi, 
yaganalashda tuproqdan  6—10 kg N, 1—2 kg P, 4—6 kg К elementi olib ketiladi (100 ming tup 
hisobida). 
Yaganalashda har bir gektar maydonda lining xususiyatlari eʻtiborga olingan holda quyidagicha 
tup son qoldiriladi. 
1. Boʻz tuproqlar mintaqasining oʻtloq tuproqlarida gektariga 100—110 ming tup nihol. 
2.  Sizot  suvlar  chuqur  joylashgan  unumdor  boʻz  tuproqli,  shuningdek,  shoʻrlangan  yerlarda 
110—120 ming tupgacha. 
3. Oʻrta unumdorli tuproqlarda 120—130 ming tupgacha. 
4. Hosildorligi past, shagʻal, qayroqi qatlami yuza joylashgan, qumoq tuproqli yerlarda 140—
150 ming tupgacha koʻchat qoldiriladi. 
Koʻchat  sonini  qoldirishda  gʻoʻzaning  shoxlanish  tiplari,  dalaning  vilt  bilan  kasallanish 
darajalari ham eʻtiborga olinadi.