Microsoft Word ЎҚ. ҚЎланмамонетар 2019 docm


-МАВЗУ. МОНЕТАР СИЁСАТНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ



Download 416,42 Kb.
bet4/41
Sana24.02.2022
Hajmi416,42 Kb.
#246677
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   41
Bog'liq
monetar siyosati

1-МАВЗУ. МОНЕТАР СИЁСАТНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

    1. Монетар сиёсат назарияси” фанининг предмети, максад ва вазифалари

Монетар сиёсат назарияси” фанининг предмети, монетар сиёсатнинг назарий асосларини, Марказий банкнинг дисконт, мажбурий захиралар, валюта сиёсатини ва очик бозордаги операцияларини хамда монетар сиёсатда кулланадиган математик моделларини урганишдан иборат. Бозор иктисодиёти шароитида миллий хужаликнинг самарали фаолият юритиши учун монетар сиёсат оркали пул муомаласини тартибга солиш мухим ахамиятга эга. Пул- кредит сиёсати давлат йули билан молия сохасини тартибга солиш усулларидан бири сифатида жамиятда макроиктисодий баркарорликка эришишга йуналтирилгандир. Макроиктисодий баркарорлик умумий нарх-наво усиши суръатларининг пастлиги, ижтимоий хужаликда ишлаб чикаришнинг баркарор усиши, мехнатга кобилиятли ахолининг иш билан тулик бандлиги, тулов балансининг коникарли ахволдалиги ва миллий валютанинг ташки бозорлардаги баркарорлиги каби курсаткичларда акс этади. Бу вазифаларни каттик монетар сиёсат юритиш оркали хал этиш мумкин.
Монетар сиёсат - Марказий банк томонидан миллий валюта ва нархлар баркарорлигини таъминлашда, пул массаси, банк тизимининг ликвидлиги хамда тулов балансини тартибга солишда, макроиктисидиёт ва молиявий баркарорликни, иктисодий усишни мустахкамлашга йуналтирилган воситалар, усуллар ва чора-тадбирлар йисиндисидир. Монетар сиёсат мамлакатда нархлар баркарорлигини таъминлаш асосида иктисодий усишга, макроиктисодий ва молиявий баркарорликка эришиш ва уни янада мустахкамлашда мухим урин тутади.
“Монетар сиёсат назарияси” фанини укитишдан максад-ривожланган мамлакатлардаги пул-кредит назариясини, монетар сиёсатнинг назарий асосларини хамда Марказий банкнинг дисконт, мажбурий захиралар, валюта сиёсатини, очик бозордаги операцияларини хамда монетар сиёсатида кулланадиган математик моделларини ургатиш буйича талабаларда шу со\ада назарий ва амалий профессионал билимини шакллантиришдир.
Фаннинг асосий вазифалари:

  • монетар сиёсатнинг мо\иятини, унинг асосий инструментларини \амда монетар сиёсат оркали иктисодиётни тартибга солиш ва уни баркарор усишини таъминлаш йулларини амалий томондан урганиш ва ташкилий томонларини билиш;

  • иктисодиётни ривожлантиришда пул \ажмини тартибга солиш жараёнларини урганиш;

  • монетар сиёсатнинг халкаро тенденцияларини урганиш;

  • пул-кредит сиёсати интсрументларини аниклаш;

  • марказий банкнинг монетар сиёсати, тижорат банклари тизимининг фаолиятини самарали олиб бориш, уларни либераллаштириш \амда модернизациялаш механизмларини урганади.

Шунингдек, “Монетар сиёсат назарияси” фани фундаментал фанлардан бири булиб, бошка иктисодий фанларни чукур урганишда асос булиб хизмат килади.

    1. Пулларнинг келиб чикиши, мо^ияти ва амал килиш шаклларининг тарихий ривожланиши

Пул келиб чикишининг эволюцион концепциясига кура улар ижтимоий ме\нат таксимоти, айирбошлаш, товар ишлаб чикаришнинг ривожланиши натижасида вужудга келган. К,иймат шакллари ва айирбошлаш ривожланишининг тарихий жараёнини тадкик килиш оркали товарлар умумий олами ичидан пул ролини бажарувчи ало\ида товарнинг ажралиб чикишини тушуниш мумкин.
Бир товарнинг киймати уни бошка бир товарга айирбошлаш оркали аникланади (Т-Т). Бир карашда айирбошлаш битимида \ар иккала товар \ам бир хил роль уйнайдигандек куринади. Аслида эса уларнинг роли турличадир.
Бир товар уз кийматини бошка товарга нисбатан ифодалайди. Иккинчи товар эса биринчи товарнинг кийматини узида ифодалаб, эквивалент ролини бажаради, яъни кийматнинг эквивалент шаклини ташкил этади. Худди мана шу ерда пулнинг дастлабки куртаги пайдо булади.
Пулнинг пайдо булиши ва ривожланишида киймат шаклларининг ривожланиш боскичлари мухим урин тутади. Умуман олганда кийматнинг оддий ёки тасодифий, кенгайтирилган, умумий ва пул шакллари мавжуд.
Айирбошлаш жараёнининг тарихан узок давом этган даври мобайнида эквивалент ролини уйновчи куплаб товарлар ичидан баъзи бирлари узининг барча томонидан тан олиниши туфайли ажралиб чика бошлади Масалан, чорва, жун, тамаки,туз ана шундай эквивалент вазифасини бажарган. Чунки, эквивалент ролини уйновчи товарларнинг барчаси хам айирбошлаш жараёнида муомала воситаси вазифасини бир хилда муваффакиятли бажара олмас эди. Натижада, барча товарларнинг кийматини бир хил товар киймати оркали таккослаш мумкин булган кийматнинг умумий шакли вужудга келди.
Универсал хисоб-китоб эквивалентига булган эхтиёж эрамиздан аввалги VIII асрдаёк кафолатланган вазнли ва таркибли стандартлаштирилган ёмбилар пайдо булишига олиб келди. Бирмунча кейинги даврлардаги ёмбиларнинг айрим турлари уларни булакларга булишда кулай булиши учун белгили кертиклар билан ясалган. Бирок бундай такомиллаштиришлар барибир савдогарларни хисоб-китобларни амалга оширишда ёмбилар ва уларнинг булакларини тортиб куриш заруратидан халос этмаган.
Товар ишлаб чикаришнинг усиши ва товар айирбошлашнинг кенгайиши, бундай жараёнларга куп сонли хунармандлар ва бошка катнашчиларнинг жалб этилиши металл пулларнинг кейинги стандартлаштирилишига ва улар микдорларининг чакана савдо эхтиёжларига мослаштирилишига олиб келди.
Тахминан эрамиздан олдинги XII асрда Хитойда, VII асрда эса Урта ер денгизи давлатлари - Лидия ва Эгинада вазни, микдори ва котишмаларининг таркибига кура бир хилдаги металл пуллар пайдо булди. Улар аста- секин ишлаб чикариш ва фойдаланиш учун кулай булган доира шаклига эга булди. Улар анъанавий ёмбилардан бирмунча кичик улчамлари билан, шунингдек, уларнинг туловга кобилиятлилиги ва асосий параметрлари (микдори, котишмалар таркиби, вазни) у ёки бу даражада давлат томонидан кафолатланиши ва мухофаза килиниши билан ажралиб турарди. Шундай килиб, шу даврдан эътиборан металл пуллар хукмронлигининг узок даври бошланди.
Бундай пулларда номиналлар - металл пулнинг муайян вазнли стандартини ифодаловчи ва пулларнинг номлари сифатида мухим урин олган тушунчаларнинг пайдо булиши, ушбу пуллар эволюциясининг энг мухим натижаларидан бири эди. Асрлар каъридан бизгача етиб келган тангаларнинг номлари - драхмалар, франклар, маркалар, талерлар ва бошка куплаб тангалар номлари - металл пулларнинг муайян вазнли мохиятларини англатарди.
Пулларнинг ёмбиларда булмаган янги сифатлари хисоб-китобларни амалга оширишда уларни шунчаки оддий кайта хисоблашга ва вакти келиб уларни тортиб куришдан воз кечишга имконият яратди. Белгилар ва ёзувлар шундай сифат белгилари булиб, улар олдинига пул бирликларининг бир томонига, кейинчалик - иккала томонига хам босилган. Эрамиздан олдинги V асрдан бошлаб эса уларнинг мажбурий атрибутлари тусини олган.
Муомалага кирган пуллар “монета” (“танга”) деган номни Юнонанинг номларидан бири (Juno Moneta - Огохлантирувчи Юнона) шарафига кабул килинган булиб, унинг Римдаги Капитолий тепалигидаги Юнона саройида ушбу антик давлатнинг янги зарбхонаси жойлашган булган. Тангаларнинг пайдо булиши товар-пул муносабатларининг ривожланиши билан боFлик эди. Металл пулнинг энг мухим хусусиятларидан бири - киймат ана шу вокеада уз аксини топган. Улар муомала учун ёмбиларга караганда анча кулай булиб, киска давр ичида бутун дунёда кенг оммалашиб кетди.
Танганинг куп асрлик тарихида унинг турлари куп марта узгарди, хар бир давр унда уз “тамFа”сини колдирди. Масалан эрамиздан илгариги V асрдан бошлаб уларда шахарлар номларининг бопыангич харфлари, кейинрок - шахарлар номлари ва хукмдорлар исмларининг кискача номлари пайдо булди. Кадимги Римдаги тангалардаги айрим ракамлар ва харфлар тангаларнинг номиналларини билдирган. Масалан, 1 раками бир асосни (бир рим фунтига, яъни миснинг 12 унциясига тенг булган OFирлик улчамини), S харфи ^ асосни англатган. Антик Эгинанинг илк кумуш драхмаларида тошбакалар, форс шохи Доронинг (эрамиздан олдинги VII-V асрлар) олтин тангаларида эса ёйдан ук узаётган шох тасвирланган. Кадимги Рим тангаларида мажусийлар худолари, кахрамонлари ва императорлари акс эттирилган. Кейинги даврлар уларнинг урнига кироллар, шохлар ва черков иерархлари суратлари тасвирланган. Буржуа республикалари тангаларида подшолар ва авлиёлар тасвирлари урнига давлат герблари, турли белгилар ва янги тарихий ходисалар манзаралари акс эттирилган.
Замонавий Узбекистан худудидаги пуллар куп асрлик тарихга эга. Бу худуд товар-пул муносабатлари ривожланган жуда кадимги давлатлар доирасига киради.
Бу худудда яшаган халк ва элатлар дастлабки тангалар билан эрамиздан аввалги V-IV асрлардаёк таниш булишган. Бу тангалар ахмонийлар даврида чикарилган олтин “Дерики” ва кумуш “сикли”лар булган. Бундан ташкари, товар-пул муносабатларининг тез ривожланиши асосан, Александр Македонскийнинг Урта Осиёга юриши ва Селевкид ва Грек-бактрия давлатларнинг тузилиши билан боFлик. Эрамиздан аввалги III-II асрларда шимолий Бактрия СуFд, Бухоро, Хоразмда кумуш ва субэрат (юпка кумуш билан копланган, бронза асосли) тангалар чикарила бшланди.
Эрамиздан аввалги I асрларда соф кумуш ва мис тангалар чикарила бошланди, уларнинг бир томонида махаллий хокимнинг портрети тасвирланган, иккинчи томонида эса суFд, хоразм, кейинрок эса бактрия тилида ёзилган ёзув ва турли тасвирлар акс эттирилган.
Бошка танга пуллар тизими жанубий Узбекистон ва Туркманистон худудларида жойлашган кучманчи халклар томонидан тузилган йирик Кушон империяси даврида янада ривожланди. Бу тизим кумушга эмас, турли номиналдаги олтинга асосланган. Эрамиздан аввалги III асрда Урта Осиё худудда Кушон давлатининг парчаланиши билан пул тизими кризиси юзага келди: тангалар сифати ёмонлашди, OFирлиги енгиллашди, буларнинг барчаси кулдорлик тузуми таназзули билан бодаикдир.
Илгари урта асрлик олтин тангалар Урта Осиё мамлакатларида зарб этилмаган. Кумуш тангалар учун “драхма” грек атамаси, бронза тангалари учун эса “пани” махаллий суFд сузи ва биз учун таниш булган “танга” (“деньга”) сузи кулланилган.
Урта Осиё пул тизими араблар ва мусулмонлик меъёрлари кириб келиши билан кескин узгарди. Олтин динорлар (римча “динарий” сузидан олинган), кумуш дирхамлар (грекча “драхма” сузидан олинган) ва мис фельслар чикарила бошланди.
IX аср охирларида Мовороуннахрда маркази Бухоро шахри булган Самонийлар давлати барпо этилди. Бу даврда танга юкори ривожланиш даражасига етди. Тангалар кумуш микдорининг юкорилигига караб фаркланди. Савдо алокаларининг кенгайиши кумушнинг Европага окиб кетишига олиб келди. Бунга Уралдан Англиягача худудларда археологлар томонидан топилган купгина бойликлар мисол була олади.
XI аср бошларида Самонийлар давлати урнига турк хоконлиги династияси кириб келди ва у хам пул муносабатларида бир канча узгаришлар ясади.
XIII асрда тангалар Бухоро, Хива, Кукон, шунингдек, Тошкентда хам босиб чикарила бошланди. Бухорода тангаларнинг юкори пробаси урнатилди, уларни зарб этиш эркин тарзда амалга оширилди. Хар кандай шахс давлат танга идорасига кумуш олиб келиши ва урнига кумуш танга (3,1 гр.) олиши мумкин эди. Шунингдек, олтин тангалар хам (“тилло” - 4,8 гр.) босила бошланди.
Бухорода мангитлар династиясининг бошкаруви билан юкори пробали олтин тангалар чикарила бошланди. Рус савдогарлари Бухоро олтин тангаларини олишга жуда ишкибоз эдилар. Уларнинг пробаси форс ва \инд олтинларини йулда колдириб кетар эди. Бу тангаларни босиш доимий равишда амалга оширилди. Улар оркали асосан йирик савдолар амалга ошириларди.
XIX асрнинг охирларида Бухорода коFOз пуллар \ам муомалага кира бошлади. Шуниси кизикарлики, бунинг учун амир машинадан фойдаланишни таклиф килди. Лекин, шу масала буйича йотилган кенгаш аъзолари дар\ол унга карши чикдилар: “пулни кандай килиб машинада чикариш мумкин” ва пуллар аввалгидек кулда чикарила бошланди. Ма\аллий тангаларни босиш Узбекистоннинг Совет Иттифокига кушилиши билан тухтатилиб куйилди, факатгина бугунга келиб, мустакиллик йилларидагина уз пуллари - сум ва тийинларни (1994 йилдан бошлаб) чикара бошлади.
Россияда Дмитрий Донский даврида пул сифатида куйма кумушлар - “гривна”лар муомалада булган, танга сифатида рим динорлари (VIII аср ярмигача), шарк дирхамлари (VIII-X асрлар,) Fарб тангалари (XI асрдан) ишлатилган. Муйна бойликлари - кун, “резанлар”, “мордлар” ва бошкалардан фойдаланилган. Вакт утиши билан пул урнига кимматба\о металлар - олтин ва кумуш кулланилган. VIII-XIX асрларда Европада коFOЗ пуллар \ам иштирок эта бошлади. Россияда улар Екатерина П даврида юзага келди.
Пул айланишининг ало\ида со\аларида ва турли шароитларида пулнинг маълум турлари кулланилади. XIX асрнинг охири ва XX асрнинг бошларида муомалада олтин танга куринишидаги накд пуллардан кенг фойдаланилди. Россияда 1895-1897 йиллардаги пул исло\отидан кейин 1-жа\он урушигача 10 рубллик ва 5 рубллик олтин тангалар булган. Бундай пулларнинг узига хос хусусияти шундаки, улар уз кийматига эга ва инфляцияга учрамайдилар.
Умумий эквивалент ролининг нодир металларга, жумладан олтинга юклатилиш сабаблари куйидагилар оркали изо\ланади:

  • сифат жи\атдан бир хил улчамга келтириш мумкинлиги;

  • зангламаслиги ва узок муддат саклаш мумкинлиги;

  • булинувчанлиги ва булгандан кейин яна яхлит \олга келтириш мумкинлиги;

  • булинганда \ам уз кийматини саклаб кола олиши;

  • табиатда нисбатан камёблиги;

  • озгина микдордаги ва OFирликдаги нодир металлнинг киймати анча юкорилиги.

Бирок олтин пуллар \ам камчиликлардан \оли эмас:

  • олтин пулларни куллаш коFOЗдан тайёрланадиган пул белгиларига

караганда кимматга тушади;

  • пулга былган э\тиёжларини олтин пуллар билан коплаш мумкин

эмаслиги, чунки пулга булган талаб олтин казиб чикаришга караганда тез усади.
Куп асрлар давомида, деярли XIX асрнинг бошига кадар купчилик мамлакатларнинг пул тизимларида бир хилдаги макомга эга булган олтин ва кумуш тангалар параллел равишда амал килиб келган. Бунда олтин билан кумуш уртасидаги нархга оид узаро нисбат расман белгиланмаган, балки бозор механизмлари билан белгиланган. Айрим мамлакатларда эса тулаконли олтин ва кумуш тангаларнинг амал килиши олтин билан кумуш уртасидаги давлат томонидан белгиланган нархга оид узаро нисбатга кура юритилган.
1816 йилдан 1900 йилгача мамлакатларнинг купчилиги олтин ёки олтин тангали стандартга утганлар: бу стандартда мамлакатнинг асосий пул бирлиги тулаконли муомалада буладиган олтин тангада зарб килинган. Унинг номинали унинг таркибидаги олтин кийматига тенг эди. Бу даврда банкноталарнинг олтин тангаларга \еч кандай тусиксиз айирбошланиши таъминланган. Кумуш ва мис тангалар эса майда пул ролини уйнарди. Бунда майда пулларнинг металл киймати \ам, одатда, у ёки бошка даражада олтин тангага боFланар эди. XX аср бошига келиб товар ишлаб чикариш катта микёсларга эришди ва товар массасининг ошиб бораётган \ажмларига хизмат курсатиш учун тобора купрок микдордаги пуллар талаб килинган.
XIX асрнинг охири - XX асрнинг бошида йирик машинали ишлаб чикариппнтг ривожланиши билан товарларнинг кескин ортиб бораётган массаси билан олтин стандарт шартларига кура амалда мавжуд булиши чекланган металл пулларнинг микдори уртасида жиддий диспропорциялар вужудга келди. Лекин олтин стандарт аксарият купчилик давлатларда биринчи жа\он урушигача амал килиб турди. Биринчи жа\он уруши бошланган вактга келиб амалда барча мамлакатлар \арбий стратегик за\ираларни шакллантириш максадларида олтин ва кумуш тангаларни муомаладан олиб ташлашди. Пул муомаласида уларнинг урнини таъминланмаган банкноталар ва майда пуллар эгаллади. Шу муносабат билан принципиал жи\атдан янги пул тизимлари пайдо булдики, улар узининг товар кийматига эга булган реал пуллардан шакллантирилмасдан, балки уларнинг суррогатларига асосланган эди. Бундай пул суррогатлари олтин билан таъминланмаган пул белгилари - банкноталар, хазина билетлари, арзон котишмалардан ясалган тангалар номини олди. Тулаконли олтин тангадан фаркли равишда бундай пул суррогатлари товар бозорида узининг кийматига эга эмас эди, чунки бундай киймат жуда кам булиб, факат уларни тутиб турувчининг бундай пулларни алмаштирганда муайян кийматни олиш \укукидан гуво\лик беради. Бундай \олда пул белгилари факат кийматнинг воситачи вакиллари ролини бажарарди.
Биринчи жа\он уруши \аддан ортик моддий зарарлар келтириб, хужалик фаолиятини издан чикаргани сабабли, дунёдаги барча мамлакатларнинг \укуматлари реал кийматга эга булмаган жуда катта микдордаги пул белгиларини чикаришга киришди. Бунинг натижасида уруш тугаганидан кейин бу мамлакатларда кадри тушиб кетган пуллар микдори купайиб колди. Инфляция жараёнлари 1930-йилларгача купгина давлатларни уз гирдобига тортди. Бундай жараёнлар сабабли иктисодий ва молиявий со\аларда юз берган деформациялар шунчалик жиддий эдики, Европада урушдан кейин бир катор мамлакатларда олтин стандартни яна кайтадан тиклашга булган уринишлар керакли натижа бермади.
XX асрнинг 70-йилларида олтиннинг деноминаллашуви юз бериб, бунинг натижасида олтин олдинига мамлакатнинг ички айланишида муомала ва тулов воситаси функцияларини, сунгра 1976 йилдан бошлаб жа\он пуллари функциясини \ам бажармай куйди. Ички айланишда ва жа\он бозорида \ам KOFOЗ ва кредит пуллари олтинни сикиб чикариб ташлади.
Тула кимматли пуллардан пул белгиларига утишда, энг аввало, муомалада олтинга майдаланадиган кредит билетлари пайдо булди. Тула кимматли пулларни коFOЗ пул белгиларига алмаштириш жараёнида бундай пул белгиларини \аракат э\тиёжлари билан боFлаш муаммоси пайдо булди, олтин пуллардан фойдаланишда эса бундай \ол кузатилмайди.Шу билан бир каторда, KOFOЗ пуллар чикариш давлат харажатларини коплаш э\тиёжи билан белгиланар экан, бундай пулларни муомалага куплаб чикариш зарур булиб колади. Натижада коFOЗ пулларнинг кадрсизланиши, уларнинг харид кувватининг пасайиши юз беради. Олтин пуллар эса бундай кадрсизланишга учрамайди.
K,OFOЗ пулларга хос бу камчиликлар купинча кредит пуллардан фойдаланиш оркали бартараф килиниши мумкин. Кредит пуллар \ам коFOЗдан тайёрланади, муомалага кредит пуллар чикариш банклар томонидан турли хужалик жараёнлари билан боFлик \олда юзага келадиган кредит операцияларини бажаришда амалга оширилади. Кредит пуллар (банкноталар) ва коFOЗ пул белгилари каби пул турлари уртасидаги фарк, бизнингча, уларни муомалага чикариш ва сотиш \акикий жараёнлари билан боFликликда бажариладиган кредит амаллари билан боFлик муомалага чикарилади, коFOЗ пуллар эса бундай боFланишсиз чикарилади.

Уз
а\амияти ва натижалари жи\атидан накд \аракатсиз пуллар му\имдир, уларнинг \аракатлари мижозларнинг банкдаги \исоблар буйича ёзувлари шаклида кайд килинади. Бундай \аракат пул белгиларисиз юз беради.
Пулларни кенгайтирилган асосда куллаш уларнинг катор афзалликлари билан боFликдир, уларга биринчи навбатда пул \аракатини амалга ошириш харажатларни пул белгиларини чоп этиш билан коплаш уларни кайта хисоблаш, саклаш каби харажатларни камайтириш хисобига эришилади.
Демак, пулнинг мохияти шундан иборатки, у жамият иктисодий фаолиятининг, такрор ишлаб чикариш турли иштирокчилари ва бугинлари уртасидаги муносабатларнинг фаол унсури ва таркибий кисми булиб хизмат килади.
Пул - ривожланган бозор хужалигининг зарур элементи булиб, конъюнктура холати ва иктисодий циклнинг боришига доимий ва жиддий таъсир курсатади. Пул тизими халк хужалиги организмида «моддалар алмашуви»ни таъминлайди, катта хажмдаги товарлар ва пул массаси харакитини билвосита ифодалайди, давлат молияси ва кредит каналлари оркали ишлаб чикарувчи кучларнинг ривожланишини раFбатлантиради.
Пул тахлилини фаоллаштириш бу мавзудаги нашрлар сонининг кескин усиши, пул-кредит муаммолари билан шуFулланувчи иктисодчилар доирасининг кенгайиши, пул механизмининг фаолиятига эътиборнинг кучайиши, пулни моделлаштириш усулларини ишлаб чикиш ва хоказоларда намоён булади. Пул хакидаги фан энг динамик ва оммавий иктисодий фанлардан бирига айланди.
Fарб мамлакатларида иктисодий назариянинг II-жахон урушидан кейинги ривожланиши пулнинг фаолият курсатиш муаммоларига кизикишнинг тобора усиб бориши учун характерлидир. Бу сохадаги тадкикотларнинг жонланиши XX асрнинг 50-йилларида бошланган булиб, «пул ренессанси» ёки «пулни такроран кашф этиш» деб номланган. У пайтда Fарб мамлакатларининг пул- кредит тизими иккинчи жахон урушини молиялаштириш учун пул эмиссияси ва ссуда капитали бозоридан кенг фойдаланган давлат бюджет органлари васийлигидан чика бошлади. Марказий банклар купрок мустакилликка эга булди ва пулнинг харид кобилиятини мустахкамлаш учун шиддатли воситалардан фойдалана бошлади. Бирок молия-кредит тизимини тулик баркарорлаштиришнинг уддасидан чикилмади. Fарб мамлакатларининг купчилиги пул муомаласининг сурункали етишмаслигига дуч келган булиб, бу инфляция босимининг вакти-вакти билан кучайиши, ссуда капитали бозорининг бекарорлиги, фоиз ставкаларининг кескин тебраниши, валюта муаммолари ва хоказоларда намоён булди.Шундай килиб, пул муаммоларига Fарб назариётчилари курсатган кучли эътибор асосланган хисобланади.
Бугунги кунда пул ва пул сиёсатининг назарий муаммолари Fарб иктисодий фикр намоёндалари уртасида кизFин мунозаралар ва ракобат майдонига айланган. Чунки хужалик ривожланиш суръатини раFбатлантириш ва иктисодий конъюнктурани кундалик бошкариш воситаси сифатида пулни тезкор куллашни ифодаловчи кейнс ёндашуви ва пул сохасидаги автоматик бозор стабилизаторлари харакатини кийинлаштирадиган иктисодиётдаги зиддиятлар ва диспропорцияларни кораловчи монетаризм уртасида чегара ётади.
Маълумки, Кейнсчилик ХХ асрнинг 30-40-йилларда шаклланган булиб, иктисодий сиёсат дастурлари ва назарий адабиётларда асосий коидага айланди. Монетаризм майдонга кейинрок, 50-йиллар урталарида чикди. У асосий эътиборни пул массаси ва унинг иктисодиётга таъсирига каратди.
Пул назарияси кейнсчилик ва монетаризм пайдо булишидан анча олдин вужудга келган булиб, куп асрлик тарихга эга. Пулнинг фундаментал муаммолари Fарб сиёсий иктисодининг мумтоз вакиллари А. Смит, Д. Рикардо асарларидаёк йулга куйилган. Кейинчалик улар XIX-XX асрларнинг йирик назариётчи олимлари Дж. С. Милл, У, Джевонс, Л. Вальрас, А. Маршалл ва бошкалар томонидан умумлаштирилган ва кайта ишланган. Сунгги ярим аср давомида пулни урганиш эстафетаси Fарб иктисодий фанининг Дж.Хикс, П. Самуэльсон, Дж. Тобин, Ф. Модильяни, Д. Патинкин, М.Фридман каби олимлари кулига утди. Нобель мукофоти лауреати булган (Патинкиндан ташкари) айнан шу олимларнинг мехнатларида “кейнсчилик- монетаризм” дихотомияси (иккига булиниш) энг тулик амалга оширилган.
Урушдан кейинги «пул ренессанси» тадкикотдарни пул назариясининг абадий, фундаментал муаммоларига каратди, “кейнс инкилоби” эса асосий эътиборни тулов лаёкатига эга булган талабни тартибга солиш муаммоларига каратди ва «юкори назария» муаммоларини четда колдириб кетди. Уларнинг фикрига кура - пулнинг нималиги эмас, балки унинг иктисодий фаоллик, ишлаб чикариш, мехнат ва моддий ресурслар бандлигига таъсири мухим. Бундай ёндашув пул назариясининг назарий пойдеворидаги жиддий камчиликлар мавжудлиги, куплаб бопыангич тушунчалар ва асосларнинг реал эмаслигига эътибор каратмади.
Иктисодий тушунча сифатида «Пул бу нима?» эканлиги, фундаментал хусусиятлари ва пайдо булиш сабабини аниклашга интилиш кадимги файласуфларнинг асарларидан тортиб то мураккаб математик аппаратни этган замонавий муаллифларнинг ишларигача куп асрлик иктисодий фикр тарихи оркали утади. Бирок бу сохадаги улкан тадкикотларга карамай, пул табиати масалалари хозиргача карама-каршиликларга сабаб булмокда. Бугунги кунда пулнинг нима эканлиги ва такрор ишлаб чикариш алокалари тизимида кандай урин тутиши хакидаги аник илмий тасаввур йук. Пулнинг таърифи хакидаги назарий мунозаралар замонавий адабиётларда уларни «эмпирик тулидириш» масалалари билан узвий боFланиб кетган. Бундай холат урушдан кейинги йилларда руй бераётган пул-кредит механизми структурасидаги жиддий узгаришлар билан асосланади. Тулов айланмасида накдсиз хисоб-китоб ва кредит битимларининг хар хил турлари тобора кенг таркалмокда, улар банкноталар ва бошка накд туловлари урнини босмокда ва янги тулов воситаларига эхтиёжни кискартирмокда. Пул муомаласи ва пул капиталини жамFариш сохаси уртасидаги чегаралар кискариб кетмокда.
Ривожланган мамлакатларда кенг тармокли банк-кредит институтларининг мавжудлиги фаол муомалада булган пулларни тезлик билан жамFармаларга айлантириш ва бунинг акси булган жараён учун кенг имкониятлар яратмокда. Бунга молиявий янгиликлар жараёни, охирги йилларда янги пул бозори воситалари ва гибрид банк счетларининг пайдо булиши хизмат килади, бу ерда пул бир вактнинг узида даромад келтиради ва товарлар учун \исоб-китоб воситаси булиб хизмат кила олади. Буларнинг барчаси пул тушунчасининг аниклигини пасайтириб. пул ва «пул эмас» уртасидаги чегараларни йук килади.
Компьютер техникаси ва замонавий телекоммуникация воситалари тизимини кенг куллаган \олда банк операциялари ва \исоб-китобларни амалга ошириш технологиясининг узгариши худди шу йуналишда давом этмокда. Туловларни амалга оширишнинг ме\нат сисимини кискартириш \исоб- китобларни тезлаштиради. пул массасига э\тиёжни камайтиради. Шу сабабли куплаб муаллифлар «чексиз ва накд пулсиз жамият» пайдо булиши истикболларини жиддий му\окама киладилар. бу \ам пул таърифи \акидаги муло\азаларга долзарблик бахш этади.
1.3. Х,озирги даврда пулнинг амал килиш муаммолари
Пул - ривожланган бозор хужалигининг зарур элементи булиб, конъюнктура \олати ва иктисодий циклнинг боришига доимий ва жиддий таъсир курсатади. Пул тизими халк хужалиги организмида «моддалар алмашуви»ни таъминлайди, катта \ажмдаги товарлар ва пул массаси \аракитини билвосита ифодалайди, давлат молияси ва кредит каналлари оркали ишлаб чикарувчи кучларнинг ривожланишини раFбатлантиради.
Пул та\лилини фаоллаштириш бу мавзудаги нашрлар сонининг кескин усиши, пул-кредит муаммолари билан шуFулланувчи иктисодчилар доирасининг кенгайиши, пул механизмининг фаолиятига эътиборнинг кучайиши, пулни моделлаштириш усулларини ишлаб чикиш ва \оказоларда намоён булади. Пул \акидаги фан энг динамик ва оммавий иктисодий фанлардан бирига айланди.
Fарб мамлакатларида иктисодий назариянинг 11-жа\он урушидан кейинги ривожланиши пулнинг фаолият курсатиш муаммоларига кизикишнинг тобора усиб бориши учун характерлидир. Бу со\адаги тадкикотларнинг жонланиши XX асрнинг 50-йилларида бошланган булиб, «пул ренессанси» ёки «пулни такроран кашф этиш» деб номланган. У пайтда Fap6 мамлакатларининг пул- кредит тизими иккинчи жахон урушини молиялаштириш учун пул эмиссияси ва ссуда капитали бозоридан кенг фойдаланган давлат бюджет органлари васийлигидан чика бошлади. Марказий банклар купрок мустакилликка эга булди ва пулнинг харид кобилиятини мустахкамлаш учун шиддатли воситалардан фойдалана бошлади. Бирок молия-кредит тизимини тулик баркарорлаштиришнинг уддасидан чикилмади. Fарб мамлакатларининг купчилиги пул муомаласининг сурункали етишмаслигига дуч келган булиб, бу инфляция босимининг вакти-вакти билан кучайиши, ссуда капитали бозорининг бекарорлиги, фоиз ставкаларининг кескин тебраниши, валюта муаммолари ва хоказоларда намоён булди.Шундай килиб, пул муаммоларига Fарб назариётчилари курсатган кучли эътибор асосланган хисобланади.
Бугунги кунда пул ва пул сиёсатининг назарий муаммолари Fарб иктисодий фикр намоёндалари уртасида кизFин мунозаралар ва ракобат майдонига айланган. Чунки хужалик ривожланиш суръатини раFбатлантириш ва иктисодий конъюнктурани кундалик бошкариш воситаси сифатида пулни тезкор куллашни ифодаловчи кейнс ёндашуви ва пул сохасидаги автоматик бозор стабилизаторлари харакатини кийинлаштирадиган иктисодиётдаги зиддиятлар ва диспропорцияларни кораловчи монетаризм уртасида чегара ётади.
Маълумки, Кейнсчилик ХХ асрнинг 30-40-йилларда шаклланган булиб, иктисодий сиёсат дастурлари ва назарий адабиётларда асосий коидага айланди. Монетаризм майдонга кейинрок, 50-йиллар урталарида чикди. У асосий эътиборни пул массаси ва унинг иктисодиётга таъсирига каратди.
Пул назарияси кейнсчилик ва монетаризм пайдо булишидан анча олдин вужудга келган булиб, куп асрлик тарихга эга. Пулнинг фундаментал муаммолари Fарб сиёсий иктисодининг мумтоз вакиллари А. Смит, Д. Рикардо асарларидаёк йулга куйилган. Кейинчалик улар XIX-XX асрларнинг йирик назариётчи олимлари Дж. С. Милл, У, Джевонс, Л. Вальрас, А. Маршалл ва бошкалар томонидан умумлаштирилган ва кайта ишланган. Сунгги ярим аср давомида пулни урганиш эстафетаси Fарб иктисодий фанининг Дж.Хикс, П. Самуэльсон, Дж. Тобин, Ф. Модильяни, Д. Патинкин, М.Фридман каби олимлари кулига утди. Нобель мукофоти лауреати булган (Патинкиндан ташкари) айнан шу олимларнинг мехнатларида “кейнсчилик- монетаризм” дихотомияси (иккига булиниш) энг тулик амалга оширилган.
Урушдан кейинги «пул ренессанси» тадкикотларни пул назариясининг абадий, фундаментал муаммоларига каратди, “кейнс инкилоби” эса асосий эътиборни тулов лаёкатига эга булган талабни тартибга солиш муаммоларига каратди ва «юкори назария» муаммоларини четда колдириб кетди. Уларнинг фикрига кура - пулнинг нималиги эмас, балки унинг иктисодий фаоллик, ишлаб чикариш, мехнат ва моддий ресурслар бандлигига таъсири мухим. Бундай ёндашув пул назариясининг назарий пойдеворидаги жиддий камчиликлар мавжудлиги, куплаб бошлангич тушунчалар ва асосларнинг реал эмаслигига эътибор каратмади.
Иктисодий тушунча сифатида «Пул бу нима?» эканлиги, фундаментал хусусиятлари ва пайдо булиш сабабини аниклашга интилиш кадимги файласуфларнинг асарларидан тортиб то мураккаб математик аппаратни этган замонавий муаллифларнинг ишларигача куп асрлик иктисодий фикр тарихи оркали утади. Бирок бу сохадаги улкан тадкикотларга карамай, пул табиати масалалари хозиргача карама-каршиликларга сабаб булмокда. Бугунги кунда пулнинг нима эканлиги ва такрор ишлаб чикариш алокалари тизимида кандай урин тутиши хакидаги аник илмий тасаввур йук. Пулнинг таърифи хакидаги назарий мунозаралар замонавий адабиётларда уларни «эмпирик тулидириш» масалалари билан узвий боFланиб кетган. Бундай холат урушдан кейинги йилларда руй бераётган пул-кредит механизми структурасидаги жиддий узгаришлар билан асосланади. Тулов айланмасида накдсиз хисоб-китоб ва кредит битимларининг хар хил турлари тобора кенг таркалмокда, улар банкноталар ва бошка накд туловлари урнини босмокда ва янги тулов воситаларига э\тиёжни кискартирмокда. Пул муомаласи ва пул капиталини жамFариш со\аси уртасидаги чегаралар кискариб кетмокда.
Ривожланган мамлакатларда кенг тармокли банк-кредит институтларининг мавжудлиги фаол муомалада булган пулларни тезлик билан жамFармаларга айлантириш ва бунинг акси булган жараён учун кенг имкониятлар яратмокда. Бунга молиявий янгиликлар жараёни, охирги йилларда янги пул бозори воситалари ва гибрид банк счетларининг пайдо булиши хизмат килади, бу ерда пул бир вактнинг узида даромад келтиради ва товарлар учун \исоб-китоб воситаси булиб хизмат кила олади. Буларнинг барчаси пул тушунчасининг аниклигини пасайтириб, пул ва «пул эмас» уртасидаги чегараларни йук килади.
Компьютер техникаси ва замонавий телекоммуникация воситалари тизимини кенг куллаган \олда банк операциялари ва \исоб-китобларни амалга ошириш технологиясининг узгариши худди шу йуналишда давом этмокда. Туловларни амалга оширишнинг ме\нат сисимини кискартириш \исоб- китобларни тезлаштиради, пул массасига э\тиёжни камайтиради. Шу сабабли куплаб муаллифлар «чексиз ва накд пулсиз жамият» пайдо булиши истикболларини жиддий му\окама киладилар, бу \ам пул таърифи \акидаги муло\азаларга долзарблик бахш этади.
Микдорий пул назариясининг тарафдорлари товарлар бозорга нархсиз, олтин эса кийматсиз чикади ва факат бозордагина олтинлар массаси ва товарлар массасининг у ёки бу нисбати товарларни ба\олайди, \амда олтиннинг кийматини белгилайди, деб курсатишади. Бизнингча, бу мутлако асоссиздир. Товарлар муомала со\асига нархсиз кира олмайди. Айирбошлашга кадар товарлар уларнинг кийматини ифодалайдиган нархга, олтин эса кийматга эга булади. Айирбошлаш жараёнида товарларнинг нархи уларнинг кийматига мос равишда сотилади ва олтиннинг \акикий киймати бошка товарларга нисбатан аникланади.
Микдорий пул назариясининг XVIII асрдаги ёркин намоёндаси Д. Рикардодир. Шуни таъкидлаш лозимки, унинг карашлари икки томонлама тавсифга эга булди: бир томондан, у пулнинг киймати уларни ишлаб чикаришга мехнат сарфлари билан аникланишини тан олган, иккинчи томондан эса алохида даврларда пул бирлигининг киймати пул микдори узгаришларига боFлик равишда узгаради, деб хисоблаган.
Д. Рикардо пул хам товар хисобланади ва уз кийматига эга булади, пулнинг киймати уни ишлаб чикариш учун сарфланган мехнатнинг микдори билан аникланади, деб туFри фикр билдиради. Бирок у пулнинг алохида товар эканлигини кура билмайди. У пулнинг нисбий киймати талаб ва таклиф таъсирида исталган товарнинг нисбий киймати сингари узгаради, деб хисоблайди. Пул алохида умумий товар булгани учун талаб буюми хам, таклиф буюми хам була олмаслигини тушунмайди.
Рикардо пулни факат муомала воситаси сифатидаги вазифасида куради, бойлик туплаш воситаси сифатидаги вазифасини эса йукка чикаради. Унинг фикрича, пул муомаласи сохасининг пул билан ортикча тулдирилиши туфайли унинг кадрсизланиши имконияти вужудга келади. У коFOЗ пул муомаласи конуни билан металл пул муомаласи конунларининг фаркига бормайди. Юкоридаги назарияларни умумлаштирган холда шуни айтиш мумкинки, пул товар ишлаб чикариш ва айирбошлашнинг ривожланиши билан вужудга келган.
Юкорида келтирилган назарияларнинг камчиликларини киска килиб тушунтирадиган булсак, пулнинг алохида товар сифатидаги мохиятини хеч бир назария туFри ва батафсил ёритмаганлигини таъкидлаб курсатиш мумкин. Натижада металлистлар пулнинг нима учун кимматбахо бойлик эканлигини, унинг туб негизида нима ётишини тушуниб етишмаган, пулнинг мохиятини юзаки намоён булиш шаклларида куришган. Номиналистлар булса, коFOЗ пулларни инкор этмагани холда нима учун уларнинг кимматли эканлигини изохлаб бера олмадилар, улар хам металлистлар каби пулни юзаки тушуниб, давлат томонидан чикарилган пул факат шартли белги ва \исоб бирликларинигина ифодалайди, деб курсатишади. Юкорида курсатганимиздек, классиклар \ам пулнинг ало\ида товар эканлигини ва бошка товарлардан унинг ана шу махсус хусусияти ажратиб туришини тушунтириб бера олмади. Хозирги даврда, шу кунларда \ам олтин пул мазмуни билан коFOЗ пул мазмунини бир хил деб каровчилар жуда купдир.
Юкоридаги назарияларни умумлаштирган \олда пулни ало\ида товар булиб, бошка барча товарларнинг кийматини ифодалайдиган умумий эквивалент сифатида хизмат килади, деб таърифлаш мумкин. У бошка товарлар каби икки томонлама хусусиятга эга: бир томондан, умуман товар сифатида бошка товарлар сингари кийматга эга булса, иккинчи томондан, истеъмол кийматига эга, унинг истеъмол киймати умумий эквивалент сифатида бошка исталган товарга алмашувчанлигидир. Бу пул-товарнинг умумий истеъмол кийматидир. Демак, пул товар сифатида кийматга эга булади, ало\ида товар сифатида эса кийматнинг бевосита умумий шакли \исобланади. Бу пулнинг бошка \еч кайси товарда булмаган бевосита алмашувчанлик хоссасини курсатади. Юкоридаги назариялар пулнинг ана шу хоссасини тушуниб етмайдилар.
Товарлар оламининг товарлар ва пулларга ажралишида истеъмол киймати ва киймат уртасидаги ички зиддият юзага чикади. Барча товарлар истеъмол киймати сифатида чиксалар, пул эса уларнинг кийматини ифодаловчи восита сифатида куринади. Узининг кийматини ифодалаш учун \ар бир товар олдиндан пулга айланиши керак. Факат пулга айланган товаргина истеъмол киймати билан бир каторда кийматга \ам эга булади.
Пул доимо абстракт, ижтимоий ме\натнинг улчови сифатида намоён булади. Олтин билан копланган хусусий аник ме\нат бир вактнинг узида абстракт ижтимоий ме\натнинг \ам бевосита копланишини билдиради. Хар бир товар- хусусий ме\нат ма\сули булиб, у пулга айирбошлангач, ижтимоий тан олинади. Пул ёрдамида товарда мужассамлашган ижтимоий ме\нат \исобга олинади. Пул доимо кийматнинг умумий эквивалент кутбида киймат улчови сифтида чикса, барча товарлар доимо нисбий шаклда булади. Шу уринда таъкидлаш лозимки, мана шу кар икки киймат шакллари уртасида мутаносибликни таъминлаш оркали пул баркарорлигини таъминлаш мумкин. Бизнинг фикримизча, шу ердан пулнинг ижтимоий-иктисодий муносабат ифодаси тарзидаги мокияти келиб чикади. Товарлар киймати билан муомаладаги пул микдори уртасида мутаносиблик таъминланса, макроиктисодий баркарорликка кам эришилади, деб уйлаймиз. Демак, пулнинг узи мокият жикатдан жамиятнинг иктисодий акволини ифодалайди. Унинг колатига караб жамиятга бако бериш мумкин.
Fарб мамлакатлари иктисодчиларининг йирик назарий муаммолар- пулнинг табиати ва функциялари; унинг кенгайтирилган такрор ишлаб чикариш моделларидаги урни; пулнинг фоиз меъёри, инфляция ва иктисодий усиш динамикаси билан алокаси; пул-кредит сиёсатининг самарадорлиги сокасидаги тадкикотлари бозор ислокотларини амалга оширишда МДХ мамлакатлари учун катта кизикиш уЙFOтади. Пул жараёнларининг Fарб олимларига хос булган энг янги талкинлари, оригинал тадкикот усуллари билан танишиш бизнинг Респубилкамиз - Узбекистонда утиш даврида кам, узок келажакда кам умумиктисодий ва пул-кредит сиёсати вазифалари ва усулларини назарий фикрлашга хизмат килади.

Download 416,42 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   41




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish