|
8.3.13. “Tarixi jah’onkushoy”
“Tarixi jah’onkushoy” (“Jah’ongir (Chmngizxon) tarixi”) nomli yirik tarixiy
asarni yaratgan tarixchi XIII asrda wtgan yirik olim va davlat arbobi Juvayniydir.
Uning twla ismi Alouddin Otamalik ibn Bah’ouddin Muh’ammad al-Juvayniy. U
1226 yili G’arbiy Xurosonning Juvayn h’ududiga qarashli Ozodvor qishlog’ida
badavlat va nufuzli siёsiy arbob oilasida tug’ilgan. Otasi Bah’ouddin Muh’ammad
Xorazmshoh’ Alouddin Muh’ammadning Xurosondagi noibi bwlgan, mwg’ullar
xuruji vaqtida Sulton Jaloluddin bilan birga ularga qarshi danglarda qatnashgan.
Mwg’ullar 1221 yili Nishopurni ishg’ol qilgach, Bah’ouddin Muh’ammad Tusga
qochib bordi va uning mustah’kam qalalaridan biriga yashirindi. Lekin qala
h’okimi uni bandga olib mwg’ul lashkarboshilaridan Qwlbwlotga topshirdi.
Qwlbwlot asirning malumotli va istedodli shaxs ekanligini anglab, uni tirik
qoldirdi. Keyincha Bah’ouddin Muh’ammad mwg’ullar xizmatiga qabul qilindi va
tovafotiga (1258 y.) qadar Xurosondagi mwg’ul h’okimlari Chintemur, Kirkwz,
Arg’un og’a h’uzurida soh’ib devonlik vazifasida turdi.
Bah’ouddin Muh’ammaddan ikki wg’il qoldi. Twng’ichi Shamsuddin
Muh’ammad 1262-1283 yillari Erondagi mwg’ul h’ukmdorlari Elxonlardan
Halokuxon (1256-1265 yy.) h’amda Abaqaxon (1265-1282 yy.)ning vaziri, soh’ib
devon bwlgan va mamlakatning idtimoiy-siёsiy h’aёtida katta rol wynagan.
Bah’ouddin Muh’ammadning kenda wg’li Alouddin ёshligidan yaxshi
wqidi, arab, fors, keyinchalik mwg’ul va uyg’ur tillarini mukammal wrgandi, wrta
asr fanining bir talay soh’alarini puxta egalladi. U ёshligidaёq mwg’ul
h’ukmdorlari xizmatiga qabul qilindi va Kirkwz h’amda Arg’un og’aning devonida
xizmat qildi. Alouddin Otamalik Juvayniy Arg’un og’a bilan uch marta 1246-1247,
1249-1251, 1252-1253 yillari Mwg’ulustonga, Qoraqwrumga bordi. U 1256
yilning boshlarida Halokuxonning buyrug’i bilan İsmoiliylar h’ukmdori Rukniddin
Hurshoh’ h’uzuriga Maymanduz qalasiga elchi bwlib bordi va unga qarshilik
82
kwrsatmay taslim bwlish h’aqidagi talabnomani topshirdi. Juvayniy Maymanduzni
mwg’ul qwshinlari tomonidan ishg’ol qilish chog’ida İsmoiliylarning boy
kutubxonasini talon-tarojdan saqlab qoldi.
Alouddin Otamalik Juvayniy 1259 yili İroq va Xuzistonga h’okim,
malik qilib tayinlandi. Wshanda u Bag’dod va uning atrofidagi joylarni obod qildi.
Tarixchi Vassofning (XIII asr oxiri-XIV asrning birinchi yarmi) malumotlariga
qaraganda, u katta mablag’, 10000 oltin dinor sarflab Frot darёsidan Kufa va
Najafga suv olib kelgan. Juvayniy bu lavozimda 20 yildan ortiq turdi. 1271 yili
raqiblari qozi sayyid Tojiddin Ali ibn Muh’ammad, “Kitob al-faxriy” asari muallifi
Abu Jafar Jaloluddinning otasi, boshchiligida unga qarshi zimdan kurash
boshladilar. Oqibatda ular Juvayniyni mansabini suiistemol qilib, xazinani bir
qismini wzlashtirganlikda aybladilar. Juvayniy odam ёllab qozi Tojuddin Alini
wldirtirdi, lekin bu bilan muxoliflarining taqibidan qutulib qololmadi. Wsha
yilning wzida Abaqaxon Bag’dod devonini taftish qilish uchun odam yubordi.
Taftish natijasida 250 tuman, bir tuman 10000 kumush dinorga teng, kamomad
borligi aniqlandi. Juvayniy qamab qwyildi va kamomad undirib olingandan keyin
h’ibsdan ozod qilindi va wz mansabiga tiklandi.
Oradan wn yil wtgach, 1281 yili, Tojuddin ismli bir shaxs uni yana xazinaga
“qwl chwzishda” va yashirincha Misr bilan aloqa bog’laganlikda aybladi.
Bag’dodning moliyaviy xwjaligi yana taftish qilindi va 300 tuman kamomad
borligi aniqlandi. Bag’dodning moliyaviy xwjaligi yana taftish qilindi va 300
tuman kamomad borligi aniqlandi. Juvayniy yana h’ibsga olindi, lekin kamomadgi
twlashga swz bergani uchun qamoqdan ozod qilindi. Lekin, butun er-suv va
qimmatbah’o buyumlarni sotsa h’am kamomadning faqat 170 tumanini qopladi,
xalos. Juvayniy yana qamoqqa olindi, uni qiynoqqa soldilar, Bag’dod kwchvlari
bwylab yalangg’och qilib olib wtdilar. Juvayniy Twqudar Ah’mad davri(1282-
1284 yy.)da og’asining ёrdamida h’ibsdan ozod etildi, musodara qilingan molu
mulki qaytarib berildi. Lekin oradan kwp wtmay, shah’zoda Arg’un Bag’dod
devonini qaytadan taftish qilish va Juvayniyning mol-mulkini musodara qilishni
buyurdi. Wsha vaqtda Juvayniy Ozarbayjonning Arronida edi. Bu xabar fojeaga
olib keldi – 1283 yili Juvayniyning .ragi ёrilib vafot etdi.
Alouddin Otamalik Juvayniy Mwg’uliston, Wzbekiston h’amda
Eronning XIII asrdagi ijtimoiy-siёsiy tarixidan h’ikoya qiluvchi asari bilan shuh’rat
topti. Kitob 1260 yili ёzib tamomlangan.
“Tarixi jah’onkushoy” asari uch qismdan iborat: 1)mwg’ullar, ularning
Chingizxon davridagi istilochilik yurishlaridan to Guyukxon (1246-1249 yy.)
davrigacha, shuningdek, Jwjixon, Chig’atoyxon va avlodlari tarixi,
2)Xorazmshoh’lar va Xurosonning mwg’ul h’ukmdorlari davridagi (1258-
yilgacha) tarixi, 3) Eronning 1256-1258 yillardagi ijtimoiy-siёsiy ah’voli,
shuningdek, İsmoiliylarning diniy-h’arbiy uyushmasi va İsmoiliylar davlati (1090-
1258 yy.) tarixi. İsmoiliylar tarixi Maymanduzdagi kutubxonada topilgan asarlar,
xususan İsmoiliylarning kwzga kwringan namoyandalaridan Hasan Saboh’ning
(taxminan 1055-1124 yy.) h’aёti va faoliyati h’aqida h’ikoya qiluvchi “Sarguzashti
sayyidno” (“Sayidimizning sarguzashtlari”) nomli kitob asosida ёzilgan.
83
Wrta Osiё va Wzbekiston tarixi uchun “Tarixi jah’onkushoy”ning I-II
qismlari aloh’ida qiymatga ega. Asarning Xorazm va Xorazmshoh’lar tarixiga oid
qismi (II qism) bizgacha etib kelmagan “Mashorib at-tajorib va g’avorib al-
g’aroib” (“İmtih’onni salqinlashtirish joyi va ajoyib narsalarning yuqori darajasi”),
Faxriddin Roziyning (1210 yili vafot etgan) “Javome ul-ulum” (“İlmlar
majmuasi”) kitoblari asosida ёzilgan. Movarounnah’r va Sharqiy Turkiston tarixi,
shuningdek, Mwg’uliston h’aqidagi xabarlar asosan muallifning shu
mamlakatlarga qilgan saёh’atlari vaqtida twplangan malumotlar asosida ёzilgan.
“Tarixi jah’onkushoy”ning forsiycha matni Mirzo Muh’ammadxon Qazviniy
tarafidan 1912, 1916 va 1937 yillari nashr etilgan. Asarning twla inglizcha va
turkcha-usmonlicha (1 jildi) tarjimalari bor.
Do'stlaringiz bilan baham: |
