Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

 
Asosiy tushunchalar: Jwyboriy xojalari, amirlik, xonlik, ёrliq, vasiqa… 
 
12.1. Muh’im ijtimoiy-siёsiy voqealar. 
XV asrning 80-90- yillarida kuchayib ketgan tarqoqlik, xususan Toshkent, 
Farg’ona va Hisorning markaziy h’ukumatga itoat qilmay qwyishi, ayrim 
amirlarning siёsiy nufuzi wta kuchayib ketishi va ёsh Temuriylarning toju taxt 
uchun kurashlar davlatning inqirozini tezlashtirdi.  
  1500 yili Muh’ammad Shayboniyxon (1500-1510 yy.) Dashti qipchoq 
wzbeklariga tayangan h’olda Movarounnah’r, Xorazm, Xuroson va Badaxshonni 
bwysundirib, yangi sulola  – Shayboniylar  davlatiga (1500-1601 yy.) asos soldi. 
Lekin Shayboniylar malum darajada iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy soh’ada 
taraqqiёtga erishlan bwlsalar-da, lekin ular h’am mah’alliy yirik er-suv 
egalarining ayrimachilik h’arakatiga barh’am bera olmadilar.  
Shayboniyxon h’alokatidan (1510 y. 10 dekabr) swng uzoq vaqt davomida 
mamlakatda parokandalik va tarqoqlik h’ukm surdi. 
Ubaydullaxon vafotidan (1539 y.) keyin esa Movarounnah’rda qwsh 
h’okimiyatchilik boshlandi: Camarqandda Abdullatif Sulton, Buxoroda 
Abdulaziz Sulton xon qilib kwtarildilar (1540-1550 yy.). 
1551-1556 yillari esa mamlakat toju taxt davogarlari Navrwz Ah’madxon, 
Burxon Sulton, Abdullaxon soniy wrtasida urush maydoniga aylandi. 
Abdullaxon soniy 1557 yili Buxoroni egalladi va uzoq davom etgan 
urushlardan (1557-1582 yy.) swng Movarounnah’rni birlashtirishga, Toshkent va 
Turkistonni bwysundirdi, 1584 yili Badaxshon bilan kwlobni, 1588 yili Hirotni 
egalladi. U davlatni markazlashtirdi, lekin uning vafotidan (1598 y. 8 fevral) 
keyin ayirmachilik h’arakat nariga wtmadi. Uning wg’li va taxt vorisi 

---

 
148
Abdulmwminning h’ukmronligi olti oydan (1598 y.fevral-iyul) nariga wtmadi. 
Undan keyin xon kwtarilgan Mirmuh’ammad soniy (1598-1601 yy.) esa 
nomigagina xon h’isoblanib, aslida h’okimiyat nufuzli katta er egalari qwliga 
wtib qoldi. Bu vaqtda qozoq xonlari va sultonlarining Movarounnah’r ustiga 
bosqinchilik yurishlari kuchaydi. Ular 1599 va 1600 yillari Toshkent, Jizzax, 
Samarqand va Miёnqolgacha bostirib kirib, wtroq  ah’olini talon-taroj qildilar. 
Janubdan esa Eron h’ukmdorlari yurtimizga tah’did sola boshladilar. 
Mana shunday bir sharoitda movarounnah’rlik yirik er-suv egalari 
ruh’oniylar va zodagonlar bilan til biriktirib, Jwjixonning wn uchinchi wg’li 
Twqay Temur naslidan bwlgan Ёrmuh’ammadxonni taxtga wtqizdilar. Yangi 
sulola tarixda Ashtarxoniylar (1601-1785 yy.) nomi bilan mashh’ur
47
.  
Bu davrda mamlakatda tarqoqlik yanada kuchaydi. Dashti qipchoqliklar, 
aosan qozoq xonlari va qalmoqlar, Xorazm h’ukmdorlari Abulg’ozixon va 
Anushaxon Movarounnah’rga tez-tez bostirib kirib, uning Chorjwy, Buxoro va 
Samarqand shah’arlari va qishloqlarini talon taroj qila boshladilar. 
Eron va Shimoliy Hindiston h’ukmdorlari Boburiylarning Buxoro xonligi 
ichki ishlariga aralashuvi kuchaydi. Mamlakatdagi beqarorlik Ubaydullaxon 
soniy (1702-1711 yy.) h’ukmronligi yillarida juda kuchaydi. Ulus h’ukmdorlari, 
Balxdagi Mah’mudbiy qatag’on markaziy h’ukuatga bwysunmay qwydilar. 
Samarqand va Hisor viloyatlarida yuz qabilasi, Shah’risabz va Qarshida kenagas 
va mang’it qabilalari xonga qarshi isёn kwtardilar. Ubaydullaxon soniy wrniga 
xon kwtarilgan Abulfayz (1711-1747 yy.) nomigagina xon bwlib, h’okimiyat bir 
guruh’ yirik boylar qwliga wtib qoldi. 
Eron podshoh’i Nodirshoh’ (1736-1747 yy.) Movarounnah’rdagi 
parokandalik va beqarorlikdan foydalanib, 1740 yilning kuzida Buxoro xonligini 
wziga bwysundirdi. Shundan keyin h’okimiyat asosan Nodirshoh’ tarafdori, 
mang’it qabilasidan chiqqan nufuzli, katta er egasi Muh’ammad Rah’imbiy 
qwliga wtdi. Abulfayzxon wldirilganidan keyin taxtga wtqizilgan Abdulmwmin 
(1747-1751 yy.) va Ubaydullaxon soniy (1751-1753 yy.) nomigagina xon bwlib, 
davlatning muh’im ishlarini Muh’ammad Rah’imbiy boshqargan. 
1753 yilning 16 dekabrida Muh’ammad Rah’imbiy xon bwldi. Shu 
kundan boshlab Buxoro xonligida  h’okimiyat Mang’itlar sulolasi qwlida bwlib, 
ular 1920 yilning sentryabr oyigacha ukmronlik qilgan. 
1709 yili markaziy h’ukumatning zaifligi tufayli Farg’ona vodiysida 
Qwkon xonligi (1709-1876 yy.) tashkil topdi. 
XVIII-XIX asrda yurtimiz h’ududida Buxoro amirligi, Xeva va Qwqon 
xonligi mavjud bwlib, Rossiya asta-sekin bu h’ududga siqilib kelib, wz 
mustamlakasini wrnatdi.