Meyorlashtirish asoslari” fanidan ma’ruzalar matni

9.1-jadval
Bir xil nomli ish vaqti sarflari yig‘indisi

Indeks	Ishchining harakati	Shartli belgisi	Davom etishi				Jami vaqt
			Soat	minut	Soat	minut	minut

9.2-jadval
Ish vaqtining xaqiqiy va normativ balansi

Indeks	Ish vaqtning sarfi bo‘lish turlari	Xaqiqiy balans		Normativ balans
		Minut	prots.	minut	prots.
	Operativ vaqt
	Ish joyiga xizmat ko‘rsatish vaqti
	Normalashtirilgan dam olish vaqti
	Ish vaqtining isrof bo‘lishi hammasi

9.3-jadval
Shartli belgilar

Shartli belgilar	Izox	Indeks
1	2	3
IB	Ishning boshlanishi
IJT	Ish joyini tayyorlash
OI	Operativ ish
MA	Mokini almashtirish
YuIB	Yuqori ipning uzilishiga barham berish
PIB	Pastki ipning uzilishiga barham berish
IA	Ipni almashtirish
BT	Blokni tuzatish
T	Tanaffus
SO’Z	So’zlashish
IK	Ishni kutish
MCH	Mexanikchaqirish
MR	Mashinani remont qilish
IJI	Ish joyini yigishtirish va boshqalar

9.4-jadval
Brigada ish vaqti fotografiyasi kuzatuv varaqasi

Shartli belgi	Ishchining harakati	Ishchi				Ishchi				Jami
		1	2	3	4	1	2	3	4	vaqt
		Joriy vaqt				Sarflangan vaqt				Minut
IKK	Ishga kechikib kelish
IJT	Ish joyini tayyorlash
OI	Operativ ish
MI	Masterning instruktaj berishi
OI	Operativ ish
T	Tanaffus
OI	Operativ ish
T	Tanaffus
OI	Operativ ish
IK	Ishni kutish va xakazolar
IJI	Ish joyini yig’ishtirish

9.5-jadval
Guruh usulida fotografiya qilish kuzatuv varaqasi

Joriy vaqt		Ishchilar
soat	minut	Gulomova Y.	Shoislomova N.	Rashidova S.	Raximov K.	Isroilova J.	Musaeva SH.

Nazorat uchun savollar:

1. 
   Ish vaqti mohiyati, uni fotografiya asosida kuzatish ahamiyati?
   
2. 
   Ish vaqtini fotografiya asosida kuzatish turlari?
   
3. 
   Ish vaqtini individual (yakka) tarzda fotografiya qilish mohiyati?
   
4. 
   Ish vaqtini guruh hamda o‘z-o‘zini fotografiya usullarida kuzatish mohiyati?
   
5. 
   Normativ vaqt me’yorini aniqlash usullari?
   
6. 
   Ish vaqtini fotografiya asosida kuzatish natijalarini qayta ishlash?
   
7. 
   Ish vaqtidan yo‘qotishlarni bartaraf qilish asosida mehnat unumdorligini o‘sishini aniqlash?
   
8. 
   Ish vaqtini tahlil qilish tartibi?
   
9. 
   Ish vaqtini fotografiya asosida kuzatish bosqichlari?
   
10. 
    Unumsiz ish vaqtlarini bartaraf qilish yo‘llari?
    

10-MAVZU.SANOAT KORXONALARIDA MEHNATNI TASHKIL ETISHNING MOXIYATI VA AXAMIYATI
REJA:


10.1.Mehnatni tashkil etishning mohiyati va mazmuni, zarurligi
10.2.Mehnatni tashkil etish funktsiyalari va yo’nalishlari.
10.3.Mehnat taqsimoti to’g’risida tushuncha.
10.4.Mehnat kooperatsiyasining mohiyati va turlari.


10.1.Mehnatni tashkil etishning mohiyati va mazmuni, zarurligi.

Ma’lumki, mehnatni tashkil etish («tashkilot») tushunchasining kelib chiqishi lotincha organiso-kelishga shaklni ma’lum qilaman degan so’zlar bilan bog’liqdir. Bu bilan tashkil etish, ayni vaqtda o’zida funktsirg’onal va nazariy jihatlardan muayyan maqsadga erishish yoki muayyan vazifani tashkil qilish tizimni yaratish va takomillashtirish sohasida ongli faoliyatning jarayoni va natijasidir. Inson faoliyatining barcha sohalarida tashkil etishning roli ana shundan iborat bo’lib, bu hol tashkil etishga tadqiqot va ishlanmalar predmeti sifatida e’tiborni jalb etadi.

Tashkil etish nazariyasi va amaliyotini mammoalrni ishlab chiqishning ilmiy yo’nalishlari orasida prakseologiya (yunoncha amaliyot yoki harakat va o’rganish, ma’nolarini anglahuvchi so’zlardan) samarali amaliy faoliyat tamoiyillari va usullari haqidagi fan muhim o’rin egallaydi.
«Tashkil etish» tushunchasi uni tadbiq etish ob’ektiga ko’ra aniqlanadi. Odatda mehnatni ishlab chiqarish va boshqarishni tashkil etish bir-biridan farqlashni taqozo etiladi. Bunda ko’p hollarda mehnatni tashkil etish mehnatni tashkil etish ishlab chiqarishni tashkil etishning o’zi esa, boshqarish funkiyasi deb tushuniladi. Bu tushunchalarni farqlash korxonalarda mutaxasislar tayyorlash sohasida qaror topgan amaliyot va tegishli xizmatlarni ajratish bilan bog’liqdir. Amaliyotda esa mehnatni tashkil etish bilan birganlikda olib borilgan taqdirdagina mehnat samarali bo’lishi mumkin.
Asosiy e’tiborni odamlarga qaratish korxona manfaatlarini kasitish deb tushunilmaydi, chunki faqat odmlargina korxona muvaffaqiyatini ta’minlay oladilar. Buni uchun ular barcha kerakli narsalar Bilan ta’min etilgan bo’lishlari lozim.
SHunday qilib, umumiy kategoriya tushunchasi sifatidagi tashkil etishni mehnat, shlab chiqarish va boshqarishni tashkil etishga ajratishga an’anviy yondashuv eskirib qolgan bo’lib, tushunchalarning real mazmuni va mohiyati haqidagi hozirgi tassavvurlarga to’g’ri kelmaydi. Bu tushunchalar mehnat faoliyatiga (shu jumladan ishlab chiqarish va boshqaruv faoliyatiga) ma’lum darajada taalluqli bo’lganligi sababli, bu yerda gap aynan mehnat faoliyatini tashkil etish haqida, Aniqrog’i, inson ijodkorligining alohida turi bo’lgan tashkilotchilik faoliyati haqida, bu ijodkorlki natijasi, inson faoliyatining (shu jumladan, tashkilotchilik faoliyatlaridagi) innovatsiya, ta’minot, ishlab chiqarish, boshqarish, tijorat, xo’jalik, iqtisodiy, ijtimoiy, axbrot tizimlari va boshqa tizimlar haqida borishi mumkin.
Mehnatni tashkil etishdagi yo’nalishlarning ko’pligi mehnatning naqadar murakkab jarayon ekanligini bildiradi. Bunda mehnatni tashkil etishning asosiy vazifalariga, ya’ni uning iqtisodiy, psixofiziologik va ijtimoiy vazifalariga amal qilinishi lozim.
Iqtisodiy vazifalar texnikaning mavjud darajasida mumkin qadar maksimal mehnat unumdorligiga erishishdan iborat.
Psixofiziologik vazifalar, sog’lom mehnat sharoitini ta’minlab berishdan, mehnatkashlar ish qobiliyatini saqlab qolish va davom ettirishdan iborat.
Ijtimoiy vazifalar mehnatni asta sekin kishining birinchi hayotiy ehtiyojiga aylantirishdan iborat. Bu vazifalarning hammasi kompleks hal qilinishi lozim.
Insonning mehnat faoliyati uning eng muhim hayotiy sharoitlariga bog’liq. Shuning uchun mehnatni ilmiy tashkil qilish vazifalari inson tarixida hosil qilgan bilim va tajribalar asosida hal qilinadi.
Mehnat jarayoni asosiy ommillarining xarakteri va mazmuni qandayligiga qarab mehnatni tashkil etishning asoslari quyidagicha bo’linadi: iqtisodiy-ijtimoiy asoslar, texnik-texnologik asoslari, psixologik asoslari.
Mehnatni tashkil etishning ijtimoiy-iqtisodiy asoslari. Mehnatni ilmiy tashkil qilish asosiy iqtisodiy qonuni va mehnat unumdorligining o’sish qonunini, va mehnatga qarab taqsimlash qonunini amalga oshiradigan asosiy vositalaridan biri bo’lib xizmat qiladi.
Mehnatni ilmiy tashkil qilishga iqtisodiy talablar bilan birga ijtimoiy talabalr ham asos bo’ladi. Mehnatni taqsimlash va kooperatsiyalashning ratsional shakllarini tanlash, ish joylari va mehnat sharoitini takomillashtirish, mehnatni qiziqarliroq, ijodiyroq qilishga, uni birinchi hayotiy ehtiyojga aylantirishga yordam beradi.
Mehnatni tashkil etishning texnik texnologiya asoslari. Mehnat jarayoning mazmuni va uning tashkil etilishi ishlab chiqarish texnikasi va texnologiyasining harakteriga bog’liq. Mashinalar konstruktsiyasining takomillashuvi ham mehnatni tashkil qilishda o’zgarishlarga olib keladi. Bunda ba’zi bir xil kasblar kerak bo’lmay qoladi, ba’zilarda esa kasb vazifalari o’zgaradi.
Texnikadan to’la foydalangan va mehnatni shu texnikaga qat’iyan monand ratsional tashkil qilgan taqdirdagini ishlab chiqarish yuksak samarador bo’lishiga erishiladi. Ravshanki, bunday vazifani hal qilish aniq texnikani ham mehnatni ilmiy tashkil qilishni ham bilishni talab etadi. Mashinalar esa ish vaqtini ham, odam energiyasini ham tejashni nazarda tutib, odamning imkoniyati, xizmat ko’rsatish qulay bo’lishini hisobga olib tuzilgan bo’lish kerak.
Mehnatni tashkil etishning psixofiziologik asoslari. Mehnat unumdorligini yuksak bo’lishini ta’minlash uchun mehnatkashlar salomatligi va ish qobiliyati saqlanib turadigan sharoit yaratilishi kerak. Shuning uchun mehnatni ilmiy tashkil qilish uslublarini ishlab chiqishda mehnat fiziologiyasi va psixoologiyasi, sanitariyasi va gigiyenasi, ergonomika, injenerlik psixologiyasi, ishlab chiqarish estetikasi sohasidagi ilmiy yutuqlarga tayanib ish ko’riladi. Odam o’zining kasb vazifalarini bajarayotganda uning organizmidagi ro’y beradigan psixofiziologik jarayonlarni o’rganish mehnat qilish, hunar o’rganish usullarini takomillashtirish, mehnat qilish, dam olish, tashqi muxit sharoitlarini ratsionallashtirish uchun ilmiy asoslangan amaliy takliflar tavsiya etish imkoniyatini beradi. Mehnat psixologiyasi va fiziologiyasi tadqiq etadigan jismoniy energiya sarfini me’yorlash va uni o’lchash usullari bo’lmay turib, mehnatni ilmiy tashkil qilishning, mehnatni me’yorlash va rag’batlantirish singari muhim yo’nalishlari chinakkam ilmiy asosda bo’la olmaydi. Bu soxada ko’p ilmiy ishlar qilinish kerak.