Meyorlashtirish asoslari” fanidan ma’ruzalar matni

IV – MAVZU MATERIAL RESURSLARNI ME’YORLASHTIRISH
REJA:
4.1. Material sarfini me’yorlashtirish maqsadi va vazifalari.
4.2. Ilg’or sarf me’yorini ishlab chiqish bosqichlari.
4.3. Ishlab chiqarish zahiralarini me’yorlashtirish


Tayanch so’z va iboralar: xom-ashyo va material sarfi me’yorlari, spetsifik me’yorlar, yig’ma me’yorlar, sof material sarfi, joriy, tayyorlov va sug’urta zaxiralari.


4.1. Material resurslarni me’yorlashtirish maqsadi va vazifalari

Material resurslar sarfi me’yorlari mehnat buyumlarini tashkil etuvchi xom-ashyo, material,yoqilg’i va boshqa elementlar kattaligini tartibga soladi.

Jihozlardan va mehnat vositalaridan foydalanish me’yorlari bilan bir qatorda ular moddiylashtirilgan mehnatdan foydalanish ko’rsatkichlarini belgilaydi.
Material resurslarini ishlab chiqarishdagi vazifasiga ko’ra xom-ashyo va asosiy materiallar, yordamchi materiallar, yoqilg’i, elektr energiya sarf me’yorlari ajratiladi
Xom-ashyo va material sarfi me’yorlari ishlab chiqariladigan mahsulot birligi uchun o’rnatiladi. Ushbu me’yorlar detal bo’yicha, spetsifik va mahsulot turi bo’yicha belgilanadi. Detallar uchun me’yorlar alohida detal uchun uning konstruktiv xususiyatlari, ishlov berish usullari, qo’llaniladigan jihozlar turidan kelib chiqib material sarfini tartibga soladi.
Spetsifik me’yorlar buyumni tayyorlash uchun xar bir materialning sarf me’yorlaridir. Yig’ma buyumlar bo’yicha me’yorlar maxsulot turini tayyorlash uchun zarur bo’ladigan materiallar turi guruhining sarf kattaligidir.
Alohida detallar uchun o’rnatilgan sarf normalar ichki moddiy tehnik taminotni rejalashtirishga xizmat qiladi. Spetsifik va yig’ma me’yorlar korxona miqyosida ta’minotni rejalashtirish uchun qo’llaniladi.
Texnologik maqsadlar uchun yordamchi material, yoqilg’i va energiyaning bevosa sarf normalari mahsulot birligi uchun o’rnatiladi. Har bir turdagi material istemoli ma’lum xarajatlar tuzilmasi bilan xarakterlanadi.Lekin umumiy holda ushbu tuzilmani quyidagi uch elementdan tashkil topadi deyish mumkin:

1. 
   Mahsulot birligi uchun sof material sarfi;
   
2. 
   Texnologik chiqindi va materiallardan yo’qotishlar;
   
3. 
   Boshqa yo’qotishlar.
   

Sof material sarfi – meyorning asosini tashkil etadi va materialni chiqindi va yo’qotishlarni e’tiborga olmagan holda foydali sarfini belgilaydi. Bevosita sarf ma’lum konstruksiyadan kelib chiqqan holda mahsulot, bo’g’in detallarini sof og’irligi xom-ashyo va materiallardan yaroqli mahsulot chiqish, elektr energiyasini foydali sarfi orqali ifodalanadi.
Texnologik chiqindi va materiallar bo’yicha yo’qotishlar texnologik jarayonlar xususiyatlardan kelib chiqadigan qo’shilgan xarajatlarni e’tiborga oladi.
Texnologik chiqindi va yo’qotishlar turli material resurslar uchun turlicha bo’ladi.
Masalan: metalprokat uchun qo’shimcha chiqindilar elementlariga qirindi, yonish natijasida yo’qotish shtamnovkalash jarayonidagi chiqindilar shular jumlasidandir.
Boshqa chiqindi va yo’qotishlar foydalaniladigan va foydalanilmaydigan chiqindilar ajratiladi. Sarf me’yorlariga faqat foydalanilmaydigan chiqindilar kiritiladi.Materiallar sarf me’yorlari elementlarini quyidagi formula orqali ifodalash mumkin: